R, 7 polecam - Powszechna Encyklopedia Filozofii, Pdf

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->RACJONALIZM (łac. ratio - rozum, rozważanie, racja, podstawa) - jeden zgłównych nurtów filozofii, zainicjowany przez Kartezjusza i kontynuowanyprzez jego następców w XVII i XVIII w.R.głosi niezależność poznawczą rozumu od danych doświadczenia (opo­zycja wobec empiryzmu), wrodzoność pojęć i zasad (natywizm), prymat rozu­mu wobec woli (opozycja wobec woluntaryzmu) oraz potrzebę stosowania wfilozofii metody dowodowej wzorowanej na geometrii Euklidesa (mos geome-tricus), odrzuca natomiast pozarozumowe źródła poznania (przeciwieństwo ir­racjonalizmu i spirytualizmu).R. filozoficznego nie należy mylić z - posługującą się tą samą nazwą -oświeceniową ideologią wyłonioną w XVIII w. w środowisku franc. publicy­stów - ideologów rewolucji franc. postulujących walkę z zastanym porządkiemspołeczno-politycznym i religią.Racjonalizmw aspekcie systematycznym.Pojęcie r. jest na tyle wieloznacz­ne, że można je traktować w kategoriach „pojęcia rodzinnego” w znaczeniu L.Wittgensteina (zob. R. Kleszcz,O racjonalności,35-36). Sens r. dookreśla sięprzez jego główne opozycje: empiryzm, irracjonalizm, intuicjonizm. R. możnazdefiniować uwzględniając następujące aspekty: a) wskazując na cechy dia­gnostyczne wspólne różnym jego postaciom historycznym; b) dookreślając ka­tegorię racjonalności, do której odwołuje się r.; c) stosując (słabszą) wersję hi-storyzmu, przez wskazanie na genetyczno-historyczne oraz filozoficzne uwa­runkowania procesu powstania i rozwoju r.; owe 3 sposoby definiowania r. niesą względem siebie rozłączne, lecz wzajemnie się uzupełniają.C e c h y r . Chcąc podać adekwatną charakterystykę r. pojętego jako opo­zycja wobec empiryzmu, W. Tatarkiewicz zaproponował uwzględnienie sześciuzagadnień, które miały ujawnić główne cechy r. Były to zagadnienia: naturypoznania i jego początku, pochodzenia, metody, zakresu i ważności. R. miałbysię odznaczać tym, że poznanie polegałoby na zrozumieniu (intuicja intelektu­alna), zaczynałoby się od idei wrodzonych pochodzących z rozumu, przy czymjedną z głównych metod rozwijających dane wrodzone jest rozumowanie. Uzy­skane w ten sposób poznanie, będąc powszechne i konieczne, przekracza do­świadczenie. Głównie w XVII w. posługiwano się metodami aksj ornaty czno-dedukcyjnymi wzorowanymi na matematyce (morę geometrico), równocześniez poglądem o wrodzoności niektórych lub wszystkich pojęć (innatywizm) itezą o powszechnej dowodliwości wszystkich prawdziwych twierdzeń wskazu­RACJONALIZM PEF — O Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinuje charakterystyczny rys r., jakim jest aprioryzm. Aksjomatyzacji procedur do­wodowych towarzyszyły w r. zainteresowania metodami semiotycznymi (for­malizm i symbolizm) oraz przedsięwzięcia zmierzające do budowy sztucznegojęzyka idealnego (lingua universalis, characteristica universalis), pozwalające­go na uniknięcie błędów w poznaniu oraz rozszerzenie naszych możliwości po­znawczych. XVHI-wieczni krytycy r. (I. Kant) dostrzegli jeszcze jedną cechęr., jaką była dążność do opierania całej wiedzy i procesu jej zdobywania na jed­nej lub kilku naczelnych zasadach przyjętych a priori, czyli niezależnie od do­świadczenia. Cechę tę nazwano dogmatyzmem.P o j ę c i e r a c j o n a l n o ś c i . Każda z form r. odwołuje się do określonejformy racjonalności, na której opiera swoje zasady i twierdzenia. Racjonalnośćta może być oparta na strukturach metafizycznych (ontologicznych), poznaw­czych, metodologicznych, aksjologicznych, językowych i in. Przejawem racjo­nalności metafizycznej (historycznie najwcześniejszej) jest natura bytu, rozpo­znawana jako wewnętrznie niesprzeczna i inteligibilna. Jest ona podstawą obo­wiązywania zasad: przyczynowości oraz racji dostatecznej. Racjonalność po­znawcza dotyczy nie tyle obiektywnych struktur bytowych, co struktur po­znawczych (epistemologicznych), które uprzystępniają nam rzeczywistość lubjej fragment (np. teoria kategorii Kanta), za pomocą których artykułowane orazuzasadniane są rezultaty poznawcze. Racjonalność metodologiczna pozostajew ścisłym związku z panującym pojęciem nauki i jej kryteriami. Obowiązywa­nie określonych norm, zasad i wartości (i ich obiektywnej hierarchii) stanowipodstawę racjonalności aksjologicznej. Natomiast kryteria jasności i wyraźno-ści poznania i stylu filozofowania to obszar racjonalności pojęciowej. Racjo­nalność może dotyczyć także sfery ludzkich działań i przekonań. Wśród meta-zasad racjonalności wyróżnia się: ścisłość językową, zgodność z zasadami lo­giki, krytycyzm, rozwiązywalność problemu (R. Kleszcz), zaś do jej kryteriówzalicza się (zwł. w przypadku nauki): uzasadnialność, algorytmiczność reguł iniesprzeczność (M. Walczak).Racjonalność da się pojąć również w kategoriach sensu. „Mówimy, żecoś ma sens, jeśli jest racjonalne, dające się rozpoznać, wytłumaczyć, uzasad­nić. Coś jest bezsensowne, jeśli tych postulatów nie spełnia. Bezsens jest wów­czas jednym z możliwych przypadków irracjonalności” (W. Stróżewski,Istnie­nie i sens,425). Granicą racjonalności (i sensu) jest sprzeczność, niedorzecz­ność czy absurd: logiczny, moralny albo aksjologiczny.RACJONALIZMPEF — O Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z AkwinuRacjonalizmw aspekcie historycznofilozoficznym.R. m e t a f i z y c z n y ij e g o a r c h a i c z n e p o c z ą t k i . O początkach r. (metafizycznego) sensu largomożna mówić już w przypadku Heraklitejskiej nauki o wspólnym wszystkimpoznającym logosie (ó Aóyoę [ho Logos]) przenikającym świat. To samo wprzypadku pitagorejskiej nauki o harmonii czy Anaksagorasa koncepcjiwszechobecnego i wszystko organizującego w kosmiczny ład Rozumu (ó vouę[ho nous]). R. w tej wczesnej fazie odwoływał się do racjonalności, której upa­trywał w metafizycznych strukturach rzeczywistości, uznając ją za w pełni po­znawalną (inteligibilną).Systematycznie rozwiniętą formę tego rodzaju r. i klasyczną, dominującąprzez następne wieki zaprezentowali Platon i Arystoteles. Pierwszy z nich źró­deł racjonalności świata upatrywał w transcendentnej względem świata, wiecz­nej i niezmiennej sferze idei. Sfera ta była całkowicie inteligibilną i nadawałaracjonalności sferze świata materialnego. Świat materialny „został utworzonywedług modelu, który jest przedmiotem rozumu i myśli, i jest tym samym” (Ti-majos,tłum. P. Siwek, Wwa 1986, 29 A-B). Natomiast wg Arystotelesa on­tyczną podstawą racjonalności świata i jego poznawalności nie jest transcen­dentna idea, ale forma (gopcpń [morphe]). Jest ona czymś obecnym w każdymindywiduum i jako taka jest ontyczną podstawą definicji. Forma pozwala danąrzecz poznać, czyli umieścić ją w kontekście jej koniecznych przyczyn. W jegoprzypadku zwykło się mówić o metodologicznym r., polegającym na powiąza­niu poznania naukowego z procedurami dowodowymi typu sylogistycznego. Wśredniowieczu nawiązywano do obu wersji r. Szczególne znaczenie dla dal­szych dziejów r. miała wczesnoscholastyczna formuła „sola ratione” (dosł. sa­mym rozumem), postulująca taki rodzaj filozoficznej argumentacji, który nieodwoływałaby się do żadnego innego autorytetu poza samym rozumem (zob.M. Grabmann). Ta formuła stała się naczelną dyrektywą całej scholastyki śre­dniowiecznej i renesansowej.R. n o w o ż y t n y ( k l a s y c z n y ) . Wraz ze zamianą paradygmatu nauki,jaki pojawił się z koncepcjami F. Bacona i Galieusza, zmieniło się w czasachnowożytnych pojmowanie podstaw racjonalności i zasad. Niekwestionowanymautorytetem dla nowożytnych racjonalistów był Kartezjusz, który w przedmo­wie do francuskojęzycznej wersji dziełaZasady filozofiiprzyrównał naukę(wiedzę) do drzewa. Jego korzeniami miałaby być dostarczająca pierwszych iniepowątpiewalnych zasad metafizyka, pniem fizyka, zaś wyrastającymi z nie­RACJONALIZMPEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinugo konarami „wszystkie inne nauki, sprowadzające się do trzech podstawo­wych, mianowicie do medycyny, mechaniki i etyki” (R. Descartes,Autor dotłumacza książki. List, który może tu służyć jako przedmowa,w: tenże,Zasadyfilozofii,tłum. I. Dąbska, Kęty 20012, 19).W nowożytnym r. kartezjańskim szczególna rola przypadła więc metafi­zyce, która odkrywa, określa i artykułuje jego zasady oraz ich poznawcze źró­dła. Zasady te powinny spełniać 2 warunki: być bezwzględnie oczywiste oraz„od nich zależeć musi poznanie innych rzeczy [...], podczas gdy na odwrót,tamte bez nich poznane być nie mogą. Potem zaś trzeba się starać w ten sposóbwywieść z tych zasad poznanie rzeczy, które od nich zależą, by cały łańcuchdedukcji, które się przeprowadzi, był całkowicie oczywisty” (tamże, 12). Na­czelną wśród zasad była „cogito ergo sum”. Jest ona najpierwsza oraz najpew­niejsza (fundamentum inconcussum) ze wszystkich i „uderza każdego, kto filo­zofuje jak należy” (tamże, 17). W r. wyraźnie zaznacza się obecność r. pojęcio­wej w jego postulacie „jasnego i wyraźnego poznania” (clara et distincta per-ceptio), poznawczej (nauka o poznaniu intuicyjnym jako bazowym fundamen­cie epistemologicznym), metodologicznej (ścisłe powiązanie z modelem nauki)i metafizycznej (nauka o matematycznej strukturze świata materialnego: „Apudme omnia fiunt mathematice in natura”).Szczególnie charakterystycznym elementem r. Kartezjusza była koncep­cja „nauki powszechnej”, czyli mathesis universalis (synonimy: mathesis gene-ralis, mathesis pura, mathesis vera). Jej zasadnicze idee zawarł we wczesnym(nie opublikowanym za życia) dzieleReguły kierowania umysłem.Najwłaściw­szą, bo najpewniej służącą badaniu prawdy metodą miała być analiza wypraco­wana w ramach owej mathesis („Cała metoda polega na porządku i rozłożeniutego, na co należy zwrócić spojrzenie ducha, aby odkryć jakąś prawdę”- Re­guły kierowania umysłem. Poszukiwane prawdy poprzez światło naturalne,tłum. L. Chmaj, Kęty 2002, 28). Mathesis odwoływała się do przesłanek naty-wistycznych (koncepcja wrodzonych pojęć prima cogitationum utilium semi-na) i apriorystycznych (akcent na autonomię poznania czysto rozumowego wstosunku do doświadczenia). W r. Kartezjusza i jego następców szczególną rolęodgrywała kategoria porządku (ordo), mająca tam uniwersalny sens i funkcję.Jako kategoria metodologiczna oznaczała określony, zaczerpnięty z geometrii(morę seu ordine geometrico) sposób wykładu (modus scribendi geometricus),uwzględniający określoną kolejność oraz status epistemologiczny poszczegól­RACJONALIZMPEF — O Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinunych zdań (propositiones), zaś jako kategoria ontologiczna determinowałazwiązki przyczynowo-skutkowe oraz określała zasady prawa naturalnego.Następcy Kartezjusza na kontynencie od XVII do pierwszej poł. XVIIIw. zmierzać będą w kierunku różnorako pojętej radykalizacji założeń jego r.Akcent będzie położony na autonomizację poznania czysto rozumowego przezrozszerzanie stosowalności w filozofii i nauce metody matematycznej (mosgeometricus). Istotne składowe tworzące metodę nowożytnego r. wypracowałB. Pascal w pracyO geometrycznym sposobie myślenia(tłum. M. Tazbir, w:tenże,Rozprawy i listy,Wwa 1962, 115-156) w postaci: tzw. ars iudicandi(sztuka sądzenia), ars demonstrandi, czyli procedury dowodzenia poznanej jużprawdy oraz retoryczno-pragmatystycznej sztuce przekonywania (ars de persu-ader). Wg niego racjonalność jest cechą nie tyle rzeczywistości, która pozostajedla nas nieznana, co raczej samej nauki.Modelowym przykładem dzieła głoszącego pogląd o pełnej racjonalnościświata jestEtykaB. Spinozy (tłum. J. Myślicki, Wwa 1991), który wszystkietezy tego dzieła wyłożył morę geometrico.Z czasem znacząco powiększano repertuar wrodzonych pojęć i zasad,czemu towarzyszyły dążenia do rozszerzenia stosowalności metod matema­tycznych, jak ma to miejsce w projekcie scientia generalis Leibniza - u niegoznajdujemy wszystkie główne elementy klasycznego r. Szczególnie ważne byłyjego prace semiotyczne (Meditationesde cognitione, veritate et ideis),pozwa­lające mu na pełną obiektywizację kryterium jasności i wyraźności i uspraw­nienie procedur dowodowych („Omnis humanis ratiocinatio signis ąuibusdamsive characteribus perficitur” - G. W. Leibniz,Die philosophischen Schriften,wyd. C. I. Gerhardt, B 1978, VII 204). Osobną składową jego r. jest projekttzw. lingua universalis, czyli projekt powszechnego języka, mającego być ide­alnym i doskonałym (wolnym od możliwości błędu lub fałszu) medium pozna­nia, „wehikułem myśli”, narzędziem zdobywania nowej wiedzy oraz środkiemporozumiewania się pomiędzy uczonymi.W późniejszej fazie aktywności zasady swojego r. wyłożył Leibniz w ra­mach monadologicznej metafizyki (zob.Zasady filozofii, czyli monadologia,tłum. S. Cichowicz, w: tenże,Wyznanie wiary filozofa,Wwa 1969, 297-317).Uznał, że ostateczną podstawą uzasadniania są struktury bytowe („Ratio est inNatura [...]”- Diephilosophischen Schriften,VII289), których odczytaniem sąnaczelne zasady (zasada identyczności, sprzeczności i racji dostatecznej). Od­RACJONALIZM PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • tejsza.htw.pl

    •