R1 Społeczeństwo i gospodarka Europy, historia

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Rozdział I :Społeczeństwo i gospodarka Europy od schyłku XV do końcaXVII wiekuTrudno jest mówić w historii o przyspieszeniu biegu dziejów iich zwolnieniu, o rozwoju, stagnacji bšd regresie poszczególnychdziedzin życia, jeli nie wprowadzimy punktu odniesienia. Trzebaprzecież dokonać konkretnego porównania, by móc wycišgać wnioski, że"co" odbywało się szybko lub wolno, stało wysoko lub nisko, "czego"było dużo (więcej) lub mało (mniej). Zatrzymany na chwilę, na naszużytek, obraz dawnych dziejów uchwycony w pewnym momencie, tak jak"stop-klatka" na tamie wideo pozwala przyjrzeć się sytuacji i na tejpodstawie ocenić póniej, w stosunku do niej, zachodzšce zmiany.Zastosujmy tę metodę w stosunku do Europy wczesnonowożytnej, by spytaćjaka ona była u progu tej epoki, na poczštku XVI wieku. Interesować nasbędš przede wszystkim te formy aktywnoci ówczesnych ludzi, któreokrelały warunki ich życia. To będzie podstawa do omówienianajistotniejszych przeobrażeń społeczno-gospodarczych tamtych czasów iodniesienie do dalszych rozważań o dziejach Europy i wiata.Sytuacja demograficzna w Europie wczesnonowożytnej.Na poczštku XVI wieku liczbamieszkańców Starego Kontynentu nie przekraczała stu milionów. Szacunkidemograficzne dotyczšce tamtej epoki sš bardzo utrudnione i w różnychopracowaniach spotyka się odmienne dane. Można jednak przyjšć, że byłato wielkoć rzędu 80-90 milionów (dzisiaj tyle ludnoci liczš sameNiemcy, a Europa ponad 720 milionów). Przy czym zaludnienie Europy byłobardzo nierównomierne; jeli stwierdzimy, że dawało ono przeciętnšgęstoć zaludnienia 8-9 osób na 1 km2, to taka liczba wprowadza w błšd.Nie można przecież bezkrytycznie przyjmować danych statystycznych(opowiada się anegdotę o pewnym statystyku, który utopił się w stawie oprzeciętnej głębokoci 50 centymetrów). Duża gęstoć zaludnienia to naówczesne czasy ponad 30 osób na 1 km2; taki był jej poziom wNiderlandach, północnych Włoszech, częci Francji i Niemiec. Dużosłabiej zaludniona była Europa północno-wschodnia i Bałkany. Od końca XVwieku obserwuje się silny przyrost ludnoci, który będzie trwał dopoczštków XVII stulecia. Wzrost demograficzny szacuje się na 8 do 10promil w skali rocznej, co znaczšcym przyrostem populacji wyróżnia tenokres w dziejach nowożytnych. Poprawiało się wyżywienie ludzi; zbieranowiększe plony, lepszy transport i rozwijajšcy się handel polepszałydystrybucję żywnoci. Zmieniały się na korzyć warunki higienicznebytowania ludzi, lepsze były mieszkania (wspomina się np. często -skšdinšd słusznie - że pojawiły się wtedy szyby w oknach), mniej byłochorób epidemicznych, lepiej się przed nimi broniono, np. izolujšcchorych. Ale mimo to, że przyrost ludnoci był (w promilach) relatywnieduży, liczbowo wyrażał się w mniejszym wymiarze; epidemie, klęski głodu,zarazy, wojny nadal czyniły spustoszenia na skalę całych regionów.Wysoka była miertelnoć niemowlšt, ponad 20%, a niemal połowa dzieciumierała przed dziesištym rokiem życia. W konsekwencji niska była (znowustatystyczna!) rednia długoć życia wynoszšca 20-25 lat, chociażzwiększyła się ona w cišgu stulecia do 25-30 lat (jeli urodziło siędwoje dzieci, jedno zmarło w połogu, a drugie dożyło, powiedzmy, 55 lat- mamy dla tych dwóch osób takš włanie przeciętnš długoć życia). Cooznacza w tamtych czasach okrelenie "ludne państwo"? I tu szacunki sšrozbieżne, przyjmijmy grosso modo te, które dla poczštku XVI wiekupodaje się ostatnio (R. Mackenney). Najludniejsza była Francja - ok. 16mln mieszkańców, Rzesza niemiecka liczyła jakie 3 mln mniej, Włochy -ponad 10 mln, Rosja - 9, podobnie Hiszpania z Portugališ (przy czym samšKastylię zamieszkiwało prawie 5 mln), Wyspy Brytyjskie - około 4,5 mln,Polska (Korona) - 3,5 mln mieszkańców. Dla większoci rozwijajšcych siękrajów Europy znamienny jest w XVI wieku proces przechodzenia ludnocido miast. Składa się nań wiele czynników, o których mówimy dalej. Tutajtrzeba stwierdzić, że proces urbanizacji jest jednym z najbardziejznamiennych zjawisk w Europie XVI wieku. Szacuje się, że w tym okresieogólna liczba ludnoci wzrosła o 25 %, natomiast liczba ludnocimiejskiej o 75 %. Duże miasto w tamtych czasach liczyło się już powyżej10 tys. mieszkańców; z dostępnych ródeł wnioskuje się (R. Mackenney),że w Europie (bez Rosji i posiadłoci osmańskich) liczba takich miast wcišgu XVI stulecia zwiększyła się ze 154 do 220. Ale miast wielkich -powyżej 100 tys. mieszkańców - nie było więcej niż dziesięć.Przemiany struktury gospodarczej: rozwój techniki produkcji.Wzrostdemograficzny oznaczał przyrost ludnoci. Z ekonomicznego punktuwidzenia należy zauważyć, że w ten sposób przybywało równoczeniespożywców i wytwórców. Zwiększał się popyt na różne dobra. Musiałonastšpić ożywienie życia gospodarczego. Jedno i drugie musiało na siebiewzajemnie wpływać. Aby sprostać rosnšcemu zapotrzebowaniu, życienarzucało koniecznoć wprowadzania zmian w sposobie produkcji,zwiększenie efektywnoci gospodarowania, wymuszało postęp techniczny.Tak się też działo. Przykłady można by mnożyć. Wskażmy na jeden z nich,często wspominany, ale przecież znamienny: koło wodne nasiębierne -prawda, że ładna nazwa? Otóż wczeniej do napędzania różnych urzšdzeń(przede wszystkim młynów) korzystano głównie z koła wodnego"podsiębiernego", dużej instalacji ustawionej nad płynšcš wodš - rzeki,potoku, strumienia, uzależnionej od siły wody i umiejscowionej tam,gdzie płynšł jej nurt. Koło wodne nasiębierne korzystało z energiispadajšcej na nie wody, skierowanej w odpowiednie miejsce z położonegoczęsto dalej jej nurtu. Woda była gromadzona w zbiorniku, który pozwalałregulować spadajšcy na koło z góry strumień wody; uniezależniało tokorzystajšcego z tej energii od kaprysów aury (susza, powód), pozwalałoregulować siłę spadajšcej wody zależnie od potrzeb napędzanej maszyny,dawało możliwoć instalowania ich w pewnej odległoci od rzeki,strumienia, potoku, tam, gdzie to odpowiadało korzystajšcemu z tejenergii. Udoskonalone koło wodne pozwalało teraz na połšczenie go zbardziej skomplikowanymi urzšdzeniami: miechami, piłami, windami,młynami, foluszami (zgęszczajšcymi, spilniajšcymi tkaniny), dwigami,pompami, młotami kuniczymi, w górnictwie, hutnictwie, przy produkcjipapieru, obróbce drewna oraz metali (np. miechy pozwalały uzyskać wysokštemperaturę wytopu rudy żelaza w dużych piecach zastępujšcych dawnedymarki). Rosnšca produkcja żelaza i stali pchnęła naprzód gospodarkęeuropejskš, a samo koło nasiębierne uznaje się za "najwyższy elementpostępu technicznego tego okresu" (Z. Wójcik). Rozwija się produkcjatekstylna, sukiennictwo, rozpowszechnia się poziomy warsztat tkacki,pojawia się warsztat samoprzšniczy (nawijajšcy również wytworzonšnitkę). Wspomnieć też trzeba o zmianach w technice wojennej, o rozwojukonstrukcji broni palnej i artylerii. W toku dziejów obserwujemynieustanny wycig między udoskonalaniem artylerii i sztuki fortyfikacji.Teraz, w naszym okresie, górę wzięła broń palna i działa - oznaczało tozmierzch starych obronnych zamków i dawnego rycerstwa. Powiedzmy też ocharakterystycznej dla epoki gałęzi produkcji - szkutnictwie; zmieniasię sposób budowania okrętów, stosuje się szkielet obijany deskami,więcej masztów, różne żagle, okręty sš szybsze, zwrotniejsze, lepiejwyposażone, symbolem podróży odkrywczych staje się karawela (zob.rozdział o wyprawach geograficznych). Znamienna była rola wynalazkuruchomej czcionki przez Johannesa Gutenberga. W 1455 r., kiedy drukowałswe wydanie Biblii, w Europie były dwie drukarnie nowego typu, niecałepół wieku póniej, w 1500 roku już 200 miast posiadało drukarnie.Wynalazek ten miał swe duże znaczenie również w sferze gospodarczej,ksišżki propagowały nowoci, postęp, wynalazki, i to nie tylko za pomocšsłowa drukowanego, ale także - a może głównie - drzeworytu - rodkaoddziaływania wizualnego, uprzystępniajšcego nowš wiedzę, także rolnš,technicznš, teraz szerzej dostępnego w zwiększajšcej się szybko liczbieksišżek i drukarń. Wzrost demograficzny wymuszał postęp w produkcjirolniczej. Jako system uprawy powszechna była trójpolówka, ale wnajbardziej rozwiniętych gospodarczo Niderlandach w cišgu XVI wiekunastępuje przejcie do płodozmianu. Udoskonalane sš narzędzia rolnicze,które majš coraz więcej żelaznych częci. W wielu krajach, a nie tylkojak wczeniej w Anglii i we Włoszech, pojawiła się literatura dotyczšcarolnictwa. Rozszerzała się powierzchnia upraw. Istotne jest pytanie owydajnoć produkcji zbożowej, o plony zbóż w tamtych czasach. Nieliczono ich, jak dzisiaj, w kwintalach z hektara, lecz stosunkiem ilociziaren wysianych do zebranych na danym areale. I tu przytaczane daneróżniš się, ale przyjmijmy (za A.Wyczańskim), że w XVI wieku dlaczterech zbóż w przodujšcych Niderlandach było to 7,5 ziaren, w Anglii iFrancji (dla tej ostatniej tylko pszenica) 5,5, w Rzeszy - 4,4, w Polsce(Korona) - 5,1, na Litwie 3 ziarna, a w Rosji 2,9. Widzimy więc, żedobre plony to 7 ziaren, rednie 4-5, a słabe - poniżej 3 ziaren. WiekXVI to okres dobrej koniunktury dla rolnictwa, miasta konsumujš corazwięcej, wzrastajš ceny produktów żywnociowych. Z powyższych danychwidać też, że Polska (a cilej - Korona) "posiadała rolnictwo na doćdobrym poziomie, nie gorszym niż większoć państw zachodniej Europy, ztym że majšc ludnoć rzadziej osiadłš niż one, mogła doć łatwoeksportować spore nadwyżki produkowanego zboża" (A. Wyczański). Temożliwoci nakładały się na przemiany ustroju rolnego w Europie.Dualizm gos... [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • tejsza.htw.pl

    •