Psychologiczne badanie kierowców, Motoryzacja xD

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 6/2004
dr JADWIGA BĄK
Instytut Transportu Samochodowego
Psychologiczne badania kierowców
Artykuł ma na celu wprowadzenie czytelnika w zagadnienia związane z określaniem predyspozycji
psychicznych do kierowania pojazdem. Ukazuje niezbędne sprawności fizyczneipsychicznepo-
trzebne kierującemu do właściwego reagowania w ciągle zmieniającej się sytuacji na drodze oraz
wskazuje rolę badań w działaniach profilaktycznychnarzeczbezpieczeństwaruchudrogowego.
Autorka podkreśla szczególne znaczenie jakie dla psychologii transportu ma przywrócenie od
1 stycznia 2004 r. zasady okresowości badań psychologicznych, których wyniki stanowią także dla
kierowcy wskazówkę do oceny zmieniających się sprawności fizycznychipsychicznych.
Psychological tests for drivers
This article introduces readers to the problems of mental predisposition for driving a vehicle. It discusses necessary
physical and mental abilities which drivers need to behave appropriately during constantly changing road situations.
The meaning of those tests for road safety prophylaxis is stressed. The author underlines the special significance
of bringing back on 1st January 2004 periodic psychological tests for drivers. Their results are crucial – also for the
drivers – in assessing their physical and mental capabilities, which change.
runkowań zachowania kierowcy na drodze,
można posłużyć się modelem „przystoso-
wania zawodowego” kierowcy (rys. 1.).
Kierowca powinien nauczyć się sa-
mooceny swojej „aktualnej sprawności”
i dostosowywania zachowania do wyni-
ków tej samooceny. Zatem tym, co w de-
cydujący sposób wpływa na zachowanie
kierowcy jest jego sprawność psychiczna,
na którą składają się:
• możliwości wynikające z konfiguracji
i wzajemnych relacji predyspozycji psy-
chicznych prowadzącego pojazd; predys-
pozycje te tworzą podsystem, w którym
zaburzenie jednej właściwości (na przykład
percepcji wzrokowej) może być kompen-
sowane lub nie przez inne właściwości (na
przykład przez takie cechy osobowości, jak
ostrożność, odpowiedzialność)
• wiedza – to te wiadomości, które po-
winien mieć kierowca o funkcjonowaniu
całego systemu, a więc o zasadach pro-
wadzenia pojazdu w ruchu drogowym,
o zachowaniu wszystkich użytkowników
dróg, o pojeździe, o wpływie sytuacji
drogowej (fizycznej ispołecznej) na
sposób jazdy oraz o sobie samym, swoim
zachowaniu i poziomie mechanizmów
wyznaczających to zachowanie
• umiejętności i wprawa; warunkami
bezpiecznej jazdy są [3]:
– umiejętność właściwej obsługi
urządzeń sterowniczych (pod wpływem
wprawy zamieniają się w nawyki)
– umiejętność właściwej percepcji
każdej działalności ludzkiej,
także w ruchu drogowym,
decydującym czynnikiem jest
człowiek. W systemie bezpieczeństwa
ruchu drogowego człowiek z jednej stro-
ny występuje jako twórca i egzaminator
ruchu drogowego, a z drugiej strony, jako
użytkownik drogi.
Zatem bezpieczne funkcjonowanie
kierowcy w ruchu drogowym w dużym
stopniu będzie zależało od jego własno-
ści psychofizycznych, przystosowania
społecznego, kultury jazdy, dyscypliny
społecznej umiejętności radzenia sobie
w złożonej sytuacji zadaniowej jaką jest
prowadzenie pojazdu samochodowego.
Do oceny sprawności psychicznej
kierowcy opracowano w Zakładzie Psy-
chologii Transportu Drogowego Instytutu
Transportu Samochodowego specjalną
baterię testów. Badania obejmują nastę-
pujące cechy psychiczne, intelektualne
i osobowościowe [1]:
– szybkość i dokładność spostrze-
gania
– widzenie stereoskopowe (prze-
strzenne), niezbędne przy wykonywaniu
takich manewrów, jak wymijanie, wy-
przedzanie, omijanie
– umiejętność oceny prędkości po-
jazdów w ruchu, niezbędną do ustalenia
właściwej prędkości i odległości przy
wyprzedzaniu
– widzenie w mroku i wrażliwość na
olśnienie – funkcję, bez której prowadze-
nie pojazdu nocą jest nie tylko uciążliwe,
ale przede wszystkim niebezpieczne
– koordynację wzrokowo-ruchową,
umożliwiającą płynne, poprawne działanie,
adekwatne do spostrzeganej sytuacji
– czas reakcji, jej
stałość i równomier-
ność
– wybrane cechy
pamięci (na przykład
pamięć wzrokową,
kinestezyjną)
– sprawność my-
ślenia
– szybkość i do-
kładność podejmowa-
nia decyzji
– niektóre cechy
osobowości jak: neu-
rotyczność, intrower-
sję, ekstrawersję, psy-
chotyzm.
Wyjaśniając system
psychologicznych uwa-
Najogólniej można powiedzieć,
że sprawne prowadzenie pojazdu to
układ wzajemnie ze sobą powiązanych
możliwości, wiedzy, umiejętności, po-
staw i emocji człowieka.
Sprawność w kierowaniu pojazdem
ma trzy aspekty:
• sprawność fizyczna(określanawba-
daniach lekarskich)
• sprawność psychiczna (badana
w ramach psychologicznych badań
przydatności do prowadzenia pojazdów
samochodowych)
• wiedza, umiejętności i postawy pro-
wadzącego pojazd.
Rys. 1. Model „przystosowania zawodowego” kierowcy [2]
12
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 6/2004
środowiska drogowego i wszystkich
zmian sytuacyjnych
– umiejętność całościowej oceny
sytuacji
– umiejętność oceny własnych moż-
liwości działania w sytuacji (normalnej
lub trudnej)
– umiejętność wykonania właściwych
manewrów z uwzględnieniem cech
aktualnej sytuacji drogowej oraz antycy-
powanych zachowań innych uczestników
ruchu i przepisów prawa drogowego
• motywacja i postawy – nawet naj-
sprawniejszy kierowca, z wysokim pozio-
mem wiedzy i umiejętności prowadzenia
pojazdu będzie się zachowywał niebez-
piecznie, jeśli będzie tego chciał, lub będzie
wykazywał postawy lekceważące innych,
czy brawurę, względnie będzie lekceważył
przepisy ruchu drogowego itp.
Jako psycholog nie będę wypowia-
dała się w sposób kompetentny na temat
sprawności fizycznej.
Pojęcie „sprawność psychiczna” jest
bardzo ogólne, znaczy tyle co wykonywa-
nie czynności psychicznych, charaktery-
zujących się prawidłowym funkcjono-
waniem procesów umysłowych, pamięci,
uwagi i podlegających zarazem prawidło-
wym wpływom emocji oraz motywacji.
Treść i zakres pojęcia „sprawność
psychiczna” odnosi się do rzeczywisto-
ści psychicznej, charakteryzującej się
zjawiskami i procesami psychicznego
funkcjonowania jednostki oraz oznaczo-
na jest przez desygnaty wchodzące w za-
kres jej układu psychicznego. Natomiast
„sprawność fizyczna” dotyczy rzeczy-
wistości fizycznej,któracharakteryzuje
się zjawiskami i procesami fizycznymi,
będącymi równocześnie desygnatami,
które wchodzą w zakres fizjologii.
Sprawne funkcjonowanie kierowcy
w ruchu drogowym jest uwarunkowa-
ne odpowiednią sprawnością fizyczną
i psychiczną.
Funkcje psychiczne istotne dla spraw-
nego funkcjonowania kierowcy to
percepcja, uwaga, męczliwość i ogólna
sprawność motoryczna.
W artykule tym ograniczę się do omó-
wienia tylko tych funkcji psychicznych,
oraz zasad ich badania, których sprawne
funkcjonowanie warunkuje bezpieczeń-
stwo na drogach.
Funkcje percepcyjne
[4]
Najistotniejsze i najważniejsze jest ba-
danie percepcji wzrokowej i słuchowej.
Badania lekarskie wprawdzie określają
ostrość widzenia, pole widzenia czy
obniżenie słuchu, jednak dla określenia
poprawności przebiegu funkcji percep-
cyjnych ważne są takie elementy, których
badania lekarskie nie uwzględniają.
Bezpieczne prowadzenie pojazdu polega
m.in. na dostatecznie szybkim i dokład-
nym spostrzeganiu i wyodrębnianiu zda-
rzeń komunikacyjnie ważnych. Wrażenia
wzrokowe dostarczają kierowcy infor-
macji o sytuacji na drodze i o pozycji
własnego pojazdu. Najważniejszą rolę
w prowadzeniu pojazdu odgrywają takie
właściwości, jak:
• ostrość widzenia
• pole widzenia
• widzenie stereometryczne i związana
z nim zdolność oceny odległości
• zdolność rozróżniania kształtów
w mroku
• wrażliwość na olśnienie
• rozróżnianie barw.
Kierowca prowadząc pojazd musi
spostrzegać wiele szybko pojawiających
się obiektów, ocenić relacje przestrzenne
między nimi, spostrzec barwy (w wa-
runkach osłabionego oświetlenia, np.
o zmierzchu).
Także prawidłowa ocena kierunku,
z jakiego nadbiegają sygnały słuchowe
jest sprawą zasadniczą dla sprawnego
funkcjonowania kierowcy.
ności równocześnie. Decyduje o tym
najważniejsza cecha uwagi jaką jest
podzielność
.
Tzw.
pojemność
uwagi to inaczej
liczba bodźców, które kierowca może
spostrzec w jednostce czasu i właściwie
na nie zareagować.
Koncentracja
uwagi jest szczególnie
ważną cechą u kierowców, którzy poko-
nują długie trasy. Jest to cecha uwagi,
która pozwala kierowcy być skoncentro-
wanym w dłuższym czasie na tej samej
czynności.
Podczas prowadzenia pojazdu nastę-
puje ciągła zmiana otoczenia. Kierowca
odbiera informacje z różnych źródeł
w tym samym czasie. Podczas prowadze-
nia pojazdu jest niezbędna zdolność szyb-
kiego przechodzenia od krótkotrwałego
stanu koncentracji uwagi na określonym
zjawisku, do stanu podzielności przez
zakres, trwałość,
przerzutność uwagi
– aż do koncentracji i odwrotnie.
Prowadzone w Instytucie Transportu
Samochodowego badania zmierzające
do szczegółowej analizy pracy kierowcy
wykazały, iż w pracy kierowcy w pod-
stawowych manewrach wykonywanych
w trakcie prowadzenia pojazdu więk-
szość procesów przypada na uwagę.
W czasie jazdy na skrzyżowaniach, wy-
maga się od kierowcy nie tylko ruchliwości
uwagi, ale i tzw. wybiórczości, tj. zdolności
do wybierania z wielu zjawisk, jedynie
tych, które mają decydujące znaczenie dla
prawidłowego przejechania przez skrzyżo-
wanie. Przy monotonnej jeździe najwięk-
szy nacisk kładzie się na trwałość uwagi.
Uwaga w czasie prowadzenia pojazdu
na drodze o ruchu jednokierunkowym
szybko słabnie. Osłabienie uwagi zdarza
Uwaga
Uwaga jest jedną z najważniejszych
właściwości kierowcy w czasie jazdy
i jej brak, nawet chwilowy, jest jedną
z najczęstszych przyczyn wypadków
drogowych [5,6].
Kierowca może zapobiegać utracie
uwagi, jeśli zna różne jej cechy i swoje
właściwości w tym względzie. W psycho-
logii rozróżniamy cztery cechy uwagi:
• podzielność
• zakres (pojemność)
• trwałość (koncentracja)
• przerzutność (ruchliwość).
Podczas prowadzenia pojazdu samo-
chodowego, kierowca musi spostrzec
wiele bodźców i wykonać wiele czyn-
13
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 6/2004
się także często na krótszych odcinkach
prostych dróg i określone jest jako wy-
stępowanie „ślepych plamek czynności”,
a w terminologii kierowców jako „dziura
w świadomości”.
Uwaga jest niezbędną funkcją psy-
chofizjologiczną do bezpiecznego pro-
wadzenia samochodu. Każdy kierowca
przechodząc psychologiczne badania
uzyskuje informacje o swoich właści-
wościach uwagi.
jest bardzo dobrym sposobem określenia
tej funkcji. Badania tego nie można zastąpić
np. badaniem neurologicznym odruchów.
przez innego kierującego, wykorzystują-
cego tę lukę w celu wykonania ryzykow-
nego wyprzedzania. Mokra jezdnia może
wymagać od poruszających się po niej
użytkowników dostosowania sposobu
prowadzenia pojazdu. Każde tego typu
zakłócenie może wywołać u kierowcy
określony stan emocjonalny, którego
natężenie i treść mogą być indywidualnie
zróżnicowane. Silne emocje mogą stano-
wić sytuacyjne uwarunkowania spadku
sprawności psychicznej kierującego
pojazdem.
W niektórych przypadkach liczba
oraz rodzaj tego typu zakłóceń i przeszkód
może spowodować u kierowcy poważne
trudności w organizacji i wyborze właści-
wego sposobu zachowania, a w skrajnych
przypadkach może je całkowicie albo
częściowo zdezorganizować.
Przyjmując definicję „bezpiecznego
kierowcy”, określającą go jako osobę,
która bezkolizyjnie przeprowadzi pojazd
samochodowy drogą z jednego miejsca do
drugiego, można uznać, że taki kierowca:
– posiada odpowiednią sprawność
psychiczną
– opanował i umie wykorzystywać
wszystkie potrzebne umiejętności zwią-
zane z prowadzeniem pojazdu.
Istnieje nieprzerwana zależność mię-
dzy rodzajem zachowania a sytuacją
drogową i programem jej rozwiązania,
przyjętym przez kierowcę.
Psychologowie, badając predyspozy-
cje do bezpiecznych lub niebezpiecznych
zachowań kierowców, nie mogą prze-
widzieć splotu wszystkich czynników,
które wystąpią w konkretnej sytuacji za-
grożenia wypadkiem. Dokonują jedynie
diagnozy tych elementów, co do których
przewidują, że:
• po pierwsze – mają one wartość
diagnostyczną i prognostyczną w ocenie
sprawności psychicznej, niezbędnej do
prowadzenia pojazdów samochodo-
wych
• po drugie – różnicują one zachowa-
nie poszczególnych osób
• po trzecie – są możliwe do zba-
dania za pomocą dostępnych narzędzi
psychologicznych, zweryfikowanych
psychometrycznie.
Rysunek 2. przedstawia złożoność
i zależność różnych czynników, które
bezpośrednio i pośrednio wpływają na
bezpieczne funkcjonowanie kierowcy
w ruchu drogowym.
Jest wiele danych wskazujących,
że wraz z wiekiem człowieka następują
zmiany natury anatomicznej, fizjolo-
gicznej oraz biochemicznej, które mogą
Funkcje intelektualne
Prawidłowe funkcjonowanie czło-
wieka w ruchu drogowym polega na
podejmowaniu właściwych decyzji we
właściwym czasie. Wszystkie informacje
zmysłowe, które napływają do kierowcy
muszą być prawidłowo zanalizowane
i zinterpretowane na podstawie posia-
danego doświadczenia zakodowanego
w formie śladów pamięciowych. Na tej
podstawie człowiek podejmuje decyzje
o wykonaniu właściwego manewru.
Nie wystarczy więc dostrzec czy usły-
szeć dany bodziec oraz umieć szybko
reagować, trzeba jeszcze wiedzieć,
jak reagować, czyli zareagować odpo-
wiednio do sytuacji, czasem w sposób
niestandardowy.
Kierowca dostosowany do bezpiecz-
nej jazdy to taki, który umie właściwie
i w odpowiednim czasie przewidzieć
zmiany w sytuacji na drodze i właściwie
ocenić własne możliwości przystosowa-
nia się do nich.
Ocena możliwości intelektualnych
człowieka oraz jego zdolności do ucze-
nia się i zapamiętywania leżą w zakresie
kompetencji psychologa.
Czas reakcji
Jednym z najważniejszych czynni-
ków współdziałających w powstawaniu
wypadków drogowych jest nieodpo-
wiednia w danym przypadku gotowość
i szybkość reakcji. Uczestnictwo w ruchu
drogowym nie jest działaniem indywidu-
alnym, lecz współdziałaniem, przy któ-
rym większe znaczenie – ze względu na
bezpieczeństwo jazdy – ma umiejętność
odpowiedniego, wczesnego przystoso-
wania swego zachowania do zachowania
innych uczestników ruchu.
Na czas reakcji składają się:
• czas odbioru bodźca
• percepcja (czas przyjęcia do świa-
domości)
• identyfikacja(określenie)
• reakcja.
Istotne znaczenie w trakcie prowadze-
nia samochodu ma proces przewidywania
rozwoju wydarzeń i przygotowania do re-
akcji. Klasyczną wartością, jaką w prze-
ciętnych warunkach drogowych przyjęto
dla kierowców jest jedna sekunda.
Należy również zwrócić uwagę, iż
nie tylko sam czas reakcji na bodźce
jest niezbędnym warunkiem bezpiecz-
nej jazdy. Refleks kierowcy musi być
rozpatrywany zarówno pod względem
przeciętnego czasu reakcji (średnia aryt-
metyczna czasów mierzona w warunkach
laboratoryjnych z określonej serii reakcji
na określony bodziec) jak i jako tzw.
stałość reakcji. Owa stałość reakcji jest
czynnikiem niezbędnym przy suma-
rycznej ocenie gotowości kierowcy do
działania w zaskakujących go sytuacjach.
Na „stałość reakcji” składa się różnica
pomiędzy najdłuższym a najkrótszym
czasem reakcji na dany bodziec. Im ta
różnica jest większa, tym kierowca jest
bardziej niebezpieczny na drodze, jego
reakcje są nierówne, raz błyskawiczne
i często wtedy być może niewłaściwe,
a raz zwolnione i przedłużone, a więc
w obu przypadkach potencjalnie niebez-
pieczne w skutkach.
Mierzenie czasów reakcji przeprowa-
dzane w pracowniach psychologicznych
Zmiany
sprawności psychicznej
w czasie
Kierowca, siadając za kierownicą,
chce dojechać bezpiecznie, lecz w kon-
kretnych sytuacjach drogowych o tym
zapomina, jego zachowanie ulega zmia-
nom pod wpływem nagłych impulsów,
często nieuświadamianych lub lekcewa-
żonych. Do takich zachowań należą na
przykład: zwiększanie prędkości na terenie
zabudowanym lub w złych warunkach
widoczności, podejmowanie manewru
wyprzedzania czy brak właściwego od-
stępu między pojazdami. Poszukiwanie
najczęstszych przyczyn tego „zapomina-
nia” jest ważnym zadaniem psychologii
transportu.
Należy podkreślić, że w ruchu drogo-
wym mogą wystąpić zjawiska zakłócają-
ce, wpływające na zachowania. Zjawiska
te mogą dezorganizować przyjęty przez
kierowcę plan działania. Dla przykładu,
kierowca pragnący szybko osiągnąć cel
podróży może trafić na uliczny zator.
Osoba prowadząca pojazd, utrzymująca
bezpieczny dystans względem innych
pojazdów może być narażona na kolizję
14
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 6/2004
w sposób niekorzystny wpływać na
sprawność funkcjonowania człowieka.
Wraz z wiekiem człowieka zmniejsza
się wrażliwość układu nerwowego
i zwiększa się jego bezwładność. Po-
nadto, obniża się sprawność zmysłów,
zwłaszcza wzroku i słuchu. Zmniejsza się
ostrość i zakres pola widzenia, zdolność
akomodacji, pogarsza się widzenie głębi,
a także zdolność rozróżniania barw. Wraz
z wiekiem u człowieka dochodzi do po-
garszania funkcji psychofizjologicznych
organizmu. Z badań wynika, że wyraźna
zmiana tej funkcji ma miejsce po 40. roku
życia. Zmniejsza się wówczas zdolność
widzenia o zmroku oraz wydłuża czas
adaptacji oczu. U kierowców w wieku
40 – 50 lat występują mniej lub bardziej
wyraźne zmiany w systemie nerwowym,
przejawiające się obniżoną zdolnością re-
agowania na bodźce zewnętrzne. Z badań
wynika, że największe zmiany w czasach
reakcji występują w wieku 50 – 60 lat
oraz po 65. roku życia.
Zmiany te niewątpliwie wpływają na
zmniejszenie możliwości percepcyjnych
motorycznych i intelektualnych czło-
wieka, które można mierzyć za pomocą
odpowiednich testów psychologicznych.
Należy podkreślić, że następujące z wie-
kiem niekorzystne zmiany nie dotyczą
jedynie okresu starości (choć wówczas
są bardziej zaawansowane), lecz rozpo-
czynają się już znacznie wcześniej (dla
niektórych funkcji percepcyjnych oraz
zdolności do uczenia się moment ten
następuje już w wieku kilkunastu lat).
Największy wskaźnik spadku wypad-
kowości odnotowano wśród kierowców
autobusów.
Tak korzystna – aczkolwiek wielce
jeszcze niezadowalająca tendencja
zmniejszania liczby wypadków wśród
kierowców autobusów, to zapewne sku-
tek szerokiej działalności profilaktycznej
psychologów transportu. Większość
ośrodków szkolących kandydatów na
kierowców autobusów kierowało także
na badania psychologiczne mające
stwierdzić przydatność zawodową jesz-
cze przed dopuszczeniem kandydata na
kurs. Już tutaj dokonywała się pierwsza
selekcja – nie byli szkoleni ci kandydaci,
którzy nie wykazywali wymaganego
poziomu sprawności psychicznej. Przy-
stępując do kursu oraz podejmując pracę
zawodową, kierowca autobusu posiadał
już istotne informacje o swoich słabych
i mocnych stronach oraz o tym, jak dosto-
sować swoje zachowanie do tej wiedzy.
Stąd z całą odpowiedzialnością można
powiedzieć, że przeprowadzanie okre-
sowych badań psychologicznych, na
podstawie których określa się sprawność
funkcji psychicznych u kierowców jest
po prostu niezbędne [8].
Z zadowoleniem należy więc przyjąć
powrót do systemu prawnego badań
okresowych wprowadzonych od 1 stycz-
nia 2004 r. przez ustawę z dnia 23 lipca
2003 r. o zmianie ustawy o transporcie
drogowym oraz niektórych innych ustaw
(DzU nr 149, poz. 1452).
*
*
*
O znaczeniu badań psychologicznych
w działaniach profilaktycznychnarzecz
bezpieczeństwa ruchu drogowego można
pośrednio wnosić analizując wypadko-
wość w okresie, gdy badań psychologicz-
nych nie było oraz w okresie, gdy badania
(w tym okresowe) obowiązywały. Anali-
zy takiej dokonano w ITS.
W latach 1975 – 1998, tj. w czasie
obowiązywania badań, w tym okreso-
wych – we wszystkich kategoriach po-
jazdów (samochody osobowe, ciężarowe,
autobusy) odnotowano spadek wskaźnika
wypadkowości.
Rys. 2. Czynniki wpływające na sprawność psychiczną kierowcy [7]
PIŚMIENNICTWO
[1] Rotter T. (red.)
Metodyka psychologicznych badań
kierowców.
ITS 2003
[2] Karney J.E.
Człowiek i praca. Wybrane zagadnie-
nia z psychologii i pedagogiki pracy.
Międzynarodowa
Szkoła Menedżerów, Warszawa 1998
[3] Tomaszewski T.
Człowiek w sytuacji
. W:
Tomaszewski T. (red.)
Psychologia.
PWN, Warszawa
1975
[4] Falkowski A.
Spostrzeganie jako mechanizm
tworzenia doświadczenia za pomocą zmysłów.
W:
Strelau J. (red.)
Psychologia.
Podręcznik akademic-
ki t. 2., Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2000
[5] Kolańczyk A.
Uwaga w procesie przetwarzania
informacji
. Materska M., Tyszka T. (red.)
Psychologia
i poznanie
. PWN, Warszawa 1997
[6] Naatanen R., Summala H.
Zachowanie użytkow-
ników dróg a wypadki drogowe.
PWN, Warszawa
1985
[7] Bąk J.
Opracowanie składowych systemu działań
antywypadkowych z dostosowaniem do dominujących
w Polsce czynników wypadkogennych – subczynniki,
sprawność psychiczna kierowcy.
W
: Kryteria oceny
poziomu bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce
oraz projekt efektywnego systemu działań antywypad-
kowych.
Projekt badawczy nr 9 S 60 407604 p.01,
ITS, Warszawa 1995 – materiał niepublikowany
[8] Bąk J.
Wypadki drogowe a kształcenie młodych
kierowców
. ITS, ITE, Radom 2003
15
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • tejsza.htw.pl

    •