ROLNO-ŚRODOWISKOWE ZNACZENIE TUZ, Rolnictwo, ląki

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Problemy Inżynierii Rolniczej nr 1/2007
Halina Jankowska-Huflejt
Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach
ROLNO-ŚRODOWISKOWE ZNACZENIE
TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH
Streszczenie
Trwałe użytki zielone są źródłem naturalnych, wartościowych
pasz wpływających na jakość środków żywienia ludzi. Pełnią
również ważne funkcje w ochronie środowiska i kształtowaniu
krajobrazu. Tymczasem poziom ich wykorzystania i gospodaro-
wania na nich w ostatnich kilkunastu latach bardzo obniżył się.
Następstwem tego są straty ekonomiczne i środowiskowe. Na-
stępuje degradacja runi i gleb (zwłaszcza organicznych), zmniej-
sza się znaczenie ich funkcji ochronnych, m.in. w stosunku do
wód gruntowych i powierzchniowych. Wpływają na to zaniedba-
nia gospodarki wodnej na tych użytkach i przede wszystkim zbyt
mała obsada zwierzętami trawożernymi, głównie bydłem i ow-
cami. Możliwe sposoby poprawy ich wykorzystania to odtworze-
nie pogłowia zwierząt przeżuwających. Po ustanowieniu limito-
wanych kwot mlecznych dobrym, perspektywicznym kierunkiem
wydaje się być chów bydła mięsnego i owiec, szczególnie cen-
nych w kształtowaniu krajobrazu.
Słowa kluczowe:
trwałe użytki zielone, produkcja pasz, struktu-
ra krajobrazu, środowisko przyrodnicze, zanieczyszczenia z rol-
nictwa, obieg wody, erozja gleb
Wstęp
Rozwój obszarów wiejskich odbywał się w dużej mierze kosztem degradacji
środowiska. Przyczyniało się do niej również rolnictwo, a zwłaszcza genero-
wane przez nie zanieczyszczenia wody, gleby i atmosfery. Ograniczanie za-
nieczyszczeń środowiska z rolnictwa polega najczęściej na przestrzeganiu
zasad technologii produkcji przyjaznych środowisku, określonych przez „Ko-
deks dobrej praktyki rolniczej”. Jednak wiele procesów przyrodniczych, np.
obieg wody czy przenoszenie przez nią związków chemicznych, przebiega
w skali krajobrazu lub regionu, gdzie okazują się przydatne trwałe użytki
zielone (TUZ). Jako typowe systemy od wód zależne i na nie wpływające są
elementem struktury przyrodniczej krajobrazu uważanym za czynnik stabili-
zujący procesy zmian środowiska naturalnego. Utrzymanie i użytkowanie łąk
i pastwisk, zarówno w ramach programów rolno-środowiskowych, jak i rolnic-
twa produkcyjnego zrównoważonego czy ekologicznego (nieintensywnego) -
podobnie jak utrzymanie niewielkich mokradeł, zadrzewień śródpolnych czy
23
Halina Jankowska-Huflejt
drobnych oczek wodnych - może być skutecznym „narzędziem” stymulacji
przyrodniczych procesów samooczyszczania i regeneracji.
Produkcyjne znaczenie trwałych użytków zielonych
Ekosystemy łąk i pastwisk mają charakter mozaikowy, charakteryzują się
dość bogatą florą i fauną, co przesądza o ich znaczeniu w utrzymaniu od-
powiedniego poziomu bioróżnorodności na terenach użytkowanych rolniczo.
Roślinność łąkowo-pastwiskowa tworzy specyficzne zbiorowiska z przewagą
roślin wieloletnich, o szerokim zasięgu ekologicznym i mniej wrażliwych na
zmiany warunków klimatycznych. Przez wiele lat nie wymagają przeorywa-
nia i zasiewu, bez większych strat znoszą kilkudniowe i dłuższe zalewy, za-
równo wiosną, jak i w pełni wegetacji.
Posadowienie użytków zielonych w krajobrazie jest związane z warunkami
fizjograficznymi terenu i nie może być dowolnie zmieniane, zwłaszcza gdy są
to użytki trwałe. Z powodu płytkiego systemu korzeniowego trawy pobierają
wodę z wierzchnich warstw gleby, z głębokości 30-40 cm (z wyjątkiem roślin
zielnych i motylkowatych), co odróżnia roślinność łąkową od większości gatun-
ków roślin uprawnych, podobnie jak długość okresu wegetacji, który na ogół
trwa od 1 kwietnia do końca października, i powoduje, że ich zapotrzebowanie
na wodę jest dość duże i w miarę równomierne w ciągu tego okresu.
Ok. 90% omawianych użytków występuje na glebach o wysokim poziomie
wód gruntowych (doliny rzeczne, obrzeża jezior) oraz w terenach silnie pa-
górkowatych, na stokach o dużym nachyleniu, czyli w siedliskach z reguły
nieodpowiednich do uprawy innych roślin. Mimo to są źródłem pełnowarto-
ściowej i najtańszej paszy dla przeżuwaczy, która - szczególnie w okresie
letnim - może być jedyną karmą dla bydła, jak w rolnictwie niskonakładowym
czy ekstensywnym. Potwierdzają to wyniki badań [Okularczyk 2002] wska-
zujące na większą zyskowność chowu bydła żywionego na bazie własnych
pasz, zwłaszcza w gospodarstwach z dużym udziałem pastwisk, pod warun-
kiem profesjonalnej organizacji produkcji pasz, dostosowania struktury użyt-
ków rolnych do kierunku produkcji zwierzęcej oraz maksymalizacji zbioru
składników pokarmowych z jednostki powierzchni.
Opracowany dla warunków Polski „Typologiczny podział łąk” [Grzyb, Proń-
czuk 1994], wyróżniający cztery grupy siedlisk, dobrze i precyzyjnie kwalifi-
kuje te siedliska pod względem ich przydatności do rolniczego lub pozarolni-
czego użytkowania oraz jako użytki potencjalne.
Łęgi
, znajdujące się w dolinach zalewanych dużymi lub mniejszymi wodami
podczas wezbrań rzek, są zwykle siedliskami żyznymi, dobrze i nadmiernie
uwilgotnionymi, niecierpiącymi na ogół na brak wody. Można na nich z po-
wodzeniem prowadzić gospodarkę łąkowo-pastwiskową, dostosowując spo-
sób użytkowania (łąkowe czy pastwiskowe) do poziomu wody gruntowej.
24
Rolno-środowiskowe znaczenie...
Grądy
, z wyjątkiem podmokłych, są siedliskami o słabym i średnim stopniu
uwilgotnienia. Korzystają głównie z wód opadowych i w niewielkim zakresie
z wód popławianych (grądy popławne). Zajmują stanowiska różne, żyzne,
ale i bardzo ubogie, np. grądy zubożałe, które nadają się bardziej pod zale-
sienie niż do użytkowania z dużymi nakładami na nawożenie i nawadnianie.
Łąki pobagienne, inaczej murszowiska
nadają się do użytkowania kośne-
go, pastwiskowego lub zmiennego kośno-pastwiskowego pod warunkiem
niezbędnego nawożenia, poprawnej gospodarki wodnej i pielęgnacji. Są
zazwyczaj odwodnione, i bez nawodnień, bez właściwych zabiegów prato-
technicznych oraz użytkowania dochodzi na nich do szczególnie szybkich,
niekorzystnych zmian. Zmienia się skład botaniczny roślin, a w procesie
murszenia gleby uwalnia się 100-250 kg/ha azotu rocznie. Uwolniony a nie-
wykorzystany przez nienawożone rośliny azot przedostaje się do wód grun-
towych i powierzchniowych, a częściowo i do atmosfery. Następuje również
rozpylanie się torfu i efekcie utrata prawidłowych fizyko-wodnych właściwo-
ści gleb torfowych raczej na stałe [Kostuch i in. 2000].
Łąki bagienne, czyli bielawy
to typowe łąki potencjalne
,
wymagające dro-
gich inwestycji melioracyjnych, bowiem odznaczają się zazwyczaj nadmier-
nym uwilgotnieniem. Rosną tam głównie turzyce, a w podszyciu często
mchy. Nie są użytkowane rolniczo, ale są obszarami cennymi przyrodniczo.
Po odwodnieniu i zagospodarowaniu mogłyby się stać właściwymi użytkami
zaliczanymi do grupy łąk pobagiennych.
Plony siana z łąk lub z runi pastwiskowej mogą się wahać od 1–2 ton do 10
i więcej ton z ha. Wg obliczeń ekspertów już w 1978 r. [Kostuch, Nazaruk
2000] potencjał produkcyjny naszych łąk i pastwisk, po wydzieleniu terenów
chronionych, właściwym uregulowaniu stosunków wodnych i stosowaniu
niezbędnych zabiegów pielęgnacyjnych, oceniono na ok. 30 000 tys. ton
siana, to jest równowartość około 18 000 tys. ton zboża.
Najlepszym
sposobem wykorzystania runi łąkowo-pastwiskowej jest wypas.
Wszystkie inne pasze objętościowe wymagają dodatkowych nakładów, np.
suszenia lub zakiszania, a wartość pokarmowa paszy maleje w miarę prze-
dłużania się okresu koszenia i suszenia. Podobnie najlepszym sposobem
konserwacji runi jest jej zakiszanie: z powodu lepszej wartości odżywczej,
dużego uniezależnienia od warunków atmosferycznych i korzystnego wpły-
wu na środowisko (mniejsza liczba przejazdów maszyn i mniejsze zużycie
paliw) [Zastawny 1993]. Również susz produkowany z zielonki łąkowej może
być doskonałym, pełnowartościowym uzupełnieniem dawki pokarmowej, tak
w żywieniu przeżuwaczy, jak i trzody chlewnej czy drobiu. Trwałe użytki zie-
lone są bezwzględnymi paszowiskami, tzn. takimi, na których zwierzęta nie
konkurują o pożywienie z człowiekiem, a wytworzona pasza jest przetwa-
rzana przez przeżuwacze na mleko i mięso.
25
Halina Jankowska-Huflejt
Polska dysponuje poważnym potencjałem do produkcji pasz dla przeżuwa-
czy i możliwościami zwiększenia produkcji zwierzęcej. Nie ma potrzeby im-
portu wielu artykułów pochodzenia zwierzęcego a wręcz odwrotnie, możemy
eksportować, np. cielęta czy bydło mięsne lub lepiej - gotowe tusze wołowe
[Jasiorowski 2005]. Mamy duże możliwości produkowania ich w kraju, co
daje także możliwość zatrudnienia naszym rolnikom i zmniejszenia bezrobo-
cia nie tylko na wsi.
Pomimo wyraźnej odrębności ekosystemów łąkowych, użytki zielone bez
względu na areał i udział w strukturze użytków rolnych są jednym z elemen-
tów gospodarstwa. Praktycznie niemożliwe jest racjonalne gospodarowanie
na łąkach i pastwiskach w oderwaniu od gruntów ornych i odwrotnie. W rol-
nictwie integrowanym/zrównoważonym użytki te wzajemnie się uzupełniają,
duża część składników z zielonki wraca z nawozami gospodarskimi na pole.
I wtedy „łąka żywi pole”. Udział pasz z trwałych użytków zielonych: zielonka
(pastwisko, obora) latem, a siano lub kiszonka (także susz) zimą w dawce
pokarmowej dla bydła (i nie tylko) waha się od 50% (rolnictwo wysokopro-
dukcyjne) do 100% (niskonakładowe, ekstensywne).
Warunki wodne trwałych użytków zielonych są łącznikiem tworzenia środo-
wiska dla rolnictwa uprawowego(na gruntach ornych). Prawidłowo eksplo-
atowane utrzymują wodę gruntową na wyższym poziomie, co może mieć
korzystny wpływ na zasoby wody w gruntach ornych. Ponadto woda, która
uległa ewapotranspiracji (parowaniu i transpiracji) w postaci mgły, rosy
a nawet opadów, wraca częściowo na teren, który ją utracił, a częściowo na
tereny przyległe, w tym sąsiadujące grunty orne, poprawiając ich warunki
wilgotnościowe i mikroklimat, na który wpływa również hamowanie siły wia-
tru, tym większe im „lepsza” produkcyjnie jest np. łąka, tzn. wyższa i bardziej
zagęszczona roślinność.
Trwałe użytki zielone, jak i zadrzewienia śródpolne czy „oczka wodne”, są
biogeochemicznymi barierami ograniczającymi migrację różnych związków
chemicznych czy materiałów z pól uprawnych do wód powierzchniowych
i wgłębnych. Przechwytywane wymywane z pól niewykorzystane składniki
nawozowe są pobierane przez korzenie roślin i wykorzystane do przyrostu
masy plonu. Ważna jest tu również rola obrzeży łąk nad rowami, zarówno
jako bariery ograniczającej migrację związków, i jako siedlisko życia wielu
gatunków zarówno dzikich roślin, owadów jak i zwierząt wodno-lądowych.
Innym powiązaniem jest zapewnianie warunków życiowych m.in. ptakom
i owadom. Ich rola w rolnictwie uprawowym jest coraz bardziej doceniana
jako naturalnych wrogów wielu szkodników roślin, lub – jak w przypadku
owadów - jako np. zapylaczy różnych ich gatunków. Bioróżnorodność łąk ma
oprócz aspektów estetycznych wpływ na biochemiczne i farmaceutyczne
właściwości runi, m.in. na produkcję nektaru, a więc na żywienie pszczół.
Z kolei barwa zbiorowisk łąkowych wpływa na procesy życiowe owadów.
26
Rolno-środowiskowe znaczenie...
Pozaprodukcyjne znaczenie trwałych użytków zielonych
W regulowaniu stosunków wodnych zlewni bardzo duża rola przypada tere-
nom niżej położonym i porośniętym trwałą roślinnością trawiastą, która –
zmieniając spływ powierzchniowy w odpływ gruntowy - zmniejsza ilość wody
odpływającej z terenu. Współtworzy więc retencję naturalną zwiększającą
zasoby dyspozycyjne wody [Misztal 1998]. O gospodarczej i ekologicznej roli
wody decyduje bowiem nie jej bezwzględna ilość na danym obszarze, ale
czas spełniania przez nią różnorakich funkcji, czyli czas jej przebywania
w krajobrazie. Ten zaś zależy od stopnia pokrycia terenu roślinnością i od
czasu dopływu wody opadowej do rzek [Kędziora 2005].
Trwałe użytki zielone zajmując ok. 13% powierzchni Polski mogą zatrzymać
ok. 10-15 mld m
3
wody rocznie (przy średnim plonie s.m. w 2004 r. ok. 4,6 t
z ha). Przedwiosenne i wiosenne utrzymywanie się wody na ich powierzchni –
nawet do 30 dni - nie szkodzi roślinom, a wręcz stymuluje ich rozwój i utrzy-
muje większą liczbę gatunków. Latem woda utrzymująca się powyżej trzech
dni może powodować ubytki roślin mniej odpornych na brak powietrza.
Trwałe użytki zielone pełnią - obok lasów – istotną rolę w poprawie warun-
ków wilgotnościowych, w tym nawilżania powietrza atmosferycznego. Zuży-
wają bardzo dużo wody – współczynnik transpiracji wynosi ok. 400-700 li-
trów wody na przyrost 1 kg s.m. Jednakże na przyrost biomasy zużyta jest
tylko niewielka jej część, w związku z tym jak podają Kopeć i Misztal [1996]
do atmosfery ewapotranspiruje (parowanie i transpiracja) w okresie wegeta-
cyjnym ok. 5 mln l wody z ha łąk i ok. 4,2 mln litrów z pastwiska. Po nocnym
ochłodzeniu woda, w postaci pary, mgły, rosy a nawet opadów, wraca czę-
ściowo na teren, który ją utracił, a częściowo na tereny przyległe, w tym
grunty orne, poprawiając ich warunki wilgotnościowe.
Równie ważna jest rola trwałych użytków zielonych jako tzw. biologicznej
ochrony przeciwpowodziowej wychodzącej naprzeciw założeń Ramowej
Dyrektywy Wodnej. Oprócz ochrony technicznej (wałów i zbiorników reten-
cyjnych) wykorzystuje się obniżenia terenowe z dobrze zadarnionymi trwa-
łymi użytkami zielonymi (poldery zalewane), co pozwala skutecznie ścinać
falę powodziową i jednocześnie okresowo magazynować wodę. Są to tzw.
tereny ulgi powodziowej (lub tzw. suche zbiorniki) do planowego wyprowa-
dzania wody z międzywala podczas skrajnych wezbrań w rzekach, zagraża-
jących przelaniem się wody przez wały lub ich przerwaniem i zalaniem tere-
nów w sposób niekontrolowany [Drupka 2004b].
Łąkowo-pastwiskowe użytkowanie doliny pozwala na obniżenie wymagań
ochrony przed powodzią, a w wyjątkowych przypadkach nawet do ograni-
czenia zasięgu czynnej ochrony przed zalewem. A okresowe zalanie eks-
tensywnie użytkowanych łąk i pastwisk może być względnie proste i niepo-
wodujące strat gospodarczych [Mioduszewski 2004].
27
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • tejsza.htw.pl

    •