Psychologiczne-aspekty-wykrywania-przest%C4%99pstw-seksualnych-Pawe%C5%82-Marcinkiewicz1, ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Psychologiczne aspekty wykrywania przestępstw seksualnych
Paweł Marcinkiewicz
Instytut Psychologii UJ
Psychologiczne aspekty wykrywania
przestępstw seksualnych
1. Proces wykrywczy
Pociągnięcie sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności karnej wymaga,
po pierwsze, uzyskania przez organ ścigania informacji, że przestępstwo zostało
popełnione, a po drugie ustalenia osoby, która się go dopuściła. Ujawnienie
przestępstwa może nastąpić albo przez stosowne powiadomienie ze strony róż
nych osób lub instytucji (np. ofiary, jej opiekuna, placówki zdrowia) albo po
przez działania własne organów ścigania, czyli z urzędu. Dopiero w tym
momencie pojawia się możliwość i potrzeba ustalenia sprawcy przestępstwa,
którego dotyczy informacja. Ujawnienie samego czynu jest warunkiem koniecz
nym, ale nie wystarczającym pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności. Nie
zbędne jest bowiem również stwierdzenie, kto dopuścił się interesującego nas
zachowania. W nauce kryminalistyki pierwszy etap postępowania określa się
mianem procesu wykrywczego, zmierza bowiem do wykrycia sprawcy prze
stępstwa i w razie potrzeby zatrzymania go (Hanausek, 1993).
Kolejnym etapem postępowania ukierunkowanego na ukaranie sprawcy jest
udowodnienie mu dokonania przestępstwa. Jest to bardzo trudne w przypadku
przestępstw seksualnych, gdyż często jedynymi dowodami w sprawie są relacje
pokrzywdzonego, który w sprawach pomiędzy członkami rodziny ma prawo
odmówić składania zeznań, a jego wiarygodność jest często podważana ze
względu na wiek, rodzaj relacji ze sprawcą, zainteresowanie w jego ukaraniu, itp.
W niniejszym referacie problematyka procesowego udowadniania sprawstwa
zostanie pominięta, gdyż wiąże się ona z szeregiem odrębnych kwestii, często
pozbawionych konotacji psychologicznych.
57
P
AWEŁ
M
ARCINKIEWICZ
2. Psychologiczne przesłanki ujawnienia przestępstwa
Przestępstwa seksualne można podzielić na:
1. popełnione przez osoby znane ofierze,
2. popełnione przez osoby obce dla ofiary.
Jest to podział przestępstw seksualnych niejako „w poprzek” podziału ko
deksowego. Grupa pierwsza to czyny, w których sprawca jest od początku zna
ny ofierze (kazirodztwo, większość gwałtów i czynności seksualnych wobec
małoletnich). Do przestępstw z drugiej grupy należą te, których sprawcą jest
osoba obca dla pokrzywdzonego (część gwałtów i przypadków pedofilii, więk
szość zabójstw z motywów seksualnych). Ujawnienie i wykrycie sprawcy
pierwszego typu czynów zależy wyłącznie od pokrzywdzonego i jego otocze
nia, co nie znaczy, że sprawca nie może oddziaływać na ofiarę w celu ukrycia
swojego czynu. Jednak od strony prawnej kwestia identyfikacji przestępcy i po
ciągnięcia go do odpowiedzialności uzależniona jest wyłącznie od postawy
pokrzywdzonego, ewentualnie od osób sprawujących nad nim opiekę ustawową.
Natomiast wykrycie czynów popełnionych przez osoby nieznane pokrzywdzo
nemu zależy od wielu różnorodnych czynników, występujących zarówno po
stronie sprawcy, jak i ofiary.
Według oficjalnych statystyk (Salter, 2005) ponad 60 procent gwałtów
w USA dokonywały osoby znane ofierze, często wywodzące się z kręgu jej
bliskich znajomych lub krewnych. Jak wynika z danych przytaczanych przez
Beisert (2004), jeszcze wyższy jest ten odsetek w odniesieniu do przestępstw
seksualnych przeciwko dzieciom, co może wynikać z faktu, iż w kręgu rodzin
nym ofiary tego typu są o wiele łatwiej dostępne dla osób o skłonnościach pe
dofilskich. Niektóre czyny z samej swej istoty mogą być popełnione tylko przez
osoby znane ofierze (np. kazirodztwo – art. 201 k.k.). Oczywiście w tych przy
padkach proces wykrywczy ogranicza się do ujawnienia przestępstwa czy to
przez ofiarę (jej opiekunów) czy to działania własne organów ścigania.
W obu grupach występować będą przesłanki osobowościowe lub emocjonal
ne, które mogą powodować opóźnienie lub brak powiadomienia organów ścigania
przez pokrzywdzonych albo osoby sprawujące nad nimi opiekę. Psychologiczne
przesłanki wykrycia sprawcy przestępstwa seksualnego można podzielić na nie
zależne od relacji istniejącej pomiędzy ofiarą i sprawcą, leżące po stronie po
krzywdzonego oraz leżące po stronie przestępcy.
2.1. Przesłanki wykrycia niezależne od relacji ze sprawcą
Pewne okoliczności wpływają na prawdopodobieństwo ujawnienia i ustale
nia tożsamości sprawcy niezależnie, czy jest on osobą obcą, czy znaną ofierze.
58
 Psychologiczne aspekty wykrywania przestępstw seksualnych
Dotyczyć mogą one pokrzywdzonego, sprawcy, jak i przedstawicieli organów
ścigania prowadzących sprawę.
2.1.1. Perspektywa ofiary
Podstawową przesłanką zainicjowania postępowania karnego przeciwko
sprawcy przestępstwa są właściwości poznawcze pokrzywdzonego. Takie ce
chy, jak zdolności percepcyjne, właściwości pamięci i uwagi, inteligencja,
umiejętności kojarzenia i wnioskowania w sposób oczywisty przesądzają o re
cepcji samego zdarzenia przez pokrzywdzonego oraz o prawdopodobieństwie
złożenia przez niego zawiadomienia o przestępstwie. Pewne patologie w zakre
sie funkcji poznawczych, jak np. skłonność do fałszywych atrybucji, zaburzenia
orientacji czasoprzestrzennej, czy też tendencje dyssocjalne mogą przyczynić
się nie tylko do nieadekwatnej interpretacji zdarzenia, ale również do błędnej
identyfikacji lub wskazania osoby sprawcy. Stopień rozwoju emocjonalnego,
społecznego i językowego ofiary jest kolejnym czynnikiem determinującym
możliwość ukarania sprawcy przestępstwa. Na przykład, małe dzieci mogą nie
rozumieć tego, co im uczyniono i z tego względu nie wiedzą, że należy to zgło
sić Policji lub innym dorosłym albo nie potrafią tego zrobić, np. z uwagi na
mały zasób słownictwa (Ruby i Brigham, 1997).
Podobnie, stan psychofizyczny ofiary w czasie przestępstwa, a więc znajdo
wanie się pod wpływem alkoholu, narkotyków, czy innych środków psychoak
tywnych (np. tzw. pigułka gwałtu) może wpłynąć na możliwość lub subiektywną
potrzebę złożenia stosownego zawiadomienia. Zdecydowanie demotywująco
wpływają na ofiary przestępstw seksualnych emocje negatywne związane ze
zdarzeniem takie jak lęk, odraza, wstyd, poczucie winy, itp. (Gruza, 2003).
Emocje te mogą dotyczyć zarówno sprawcy (strach przed działaniami odweto
wymi), jak i środowiska pokrzywdzonego – np. poczucie wstydu (przed rodzi
ną, znajomymi, kolegami). Skrajnym przypadkiem hamującego oddziaływania
emocji negatywnych na pokrzywdzonego jest jego lęk przed odrzuceniem ze
strony osób najbliższych lub partnera, jako ich reakcją na informację o zdarze
niu. Często czynnikiem powstrzymującym pokrzywdzonego przed złożeniem
zawiadomienia o przestępstwie jest dominujące poczucie bezradności, bezsen
su, a co za tym idzie brak zainteresowania w zainicjowaniu śledztwa. Część
osób świadomie rezygnuje z oskarżania sprawców przestępstw seksualnych na
ich szkodę z obawy przed przewidywanymi interpretacjami zdarzenia ze strony
ich otoczenia. Dotyczy to potencjalnego zarzutu sprowokowania sprawcy do za
chowania o charakterze seksualnym, czy też bezpodstawnego oskarżenia nie
winnej osoby – np. z zemsty, z zazdrości, w celu uzyskania „lepszej pozycji”
w procesie rozwodowym, itp. (Bow, Quinnell, Zaroff i Assemany, 2002).
59
 P
AWEŁ
M
ARCINKIEWICZ
Należy także brać uwagę specyficzne zjawiska psychiczne polegające na za
wężeniu świadomości i uwagi w sytuacji silnie stresujących okoliczności, czego
przykładem jest dobrze znany efekt „koncentracji na broni” występujący cza
sem u świadków brutalnych przestępstw. Zjawisko to może pojawić się również
u ofiary przestępstwa seksualnego, np. gwałtu i polegać na zapamiętaniu jedy
nie szczególnego fragmentu odzieży sprawcy, przy całkowitej amnezji co do
pozostałych cech zdarzenia i sprawcy. Jeszcze bardziej spektakularnym przy
kładem „opracowania” przestępstwa przez psychikę pokrzywdzonego jest zaan
gażowanie jego mechanizmów obronnych, takich jak wyparcie, zaprzeczenie,
racjonalizacja, które prowadzą do usunięcia ze świadomości ofiary przeżytej
traumy lub znacznego złagodzenia jej faktycznego przebiegu i skutków.
Ponadto może dojść do fałszywego rozpoznania sprawcy na skutek naturalnych
zaburzeń pamięciowych związanych ze schematami poznawczymi, atrybucjami,
czy też błędami w monitorowaniu źródła informacji (Bull i McAlpine, 2003).
2.1.2. Perspektywa przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości
Choć w znacznie mniejszym stopniu, niż to ma miejsce w przypadku ofiary,
istotne dla skutecznego wykrycia sprawcy przestępstwa są właściwości psy
chiczne policjanta prowadzącego śledztwo w sprawie o przestępstwo seksualne.
Ustalenie wiarygodności zeznań pokrzywdzonego oraz uzyskanie na ich podsta
wie jak największej liczby informacji o sprawcy (jeżeli jest osobą obcą dla
ofiary) wymaga nie tylko określonych umiejętności i cech intelektualnych (inte
ligencja, zdolności analityczne, umiejętność kojarzenia faktów), ale również
kompetencji społecznych, zwłaszcza w zakresie komunikacji interpersonalnej.
Może się bowiem zdarzyć, że funkcjonariusz obdarzony olbrzymią wiedzą teo
retyczną nie potrafi „dotrzeć” do pokrzywdzonego, a tym samym uzyskać
wartościowego materiału informacyjnego. Podkreśla się (Kulicki, Kwiatkowska
– Darul i Stępka, 2005), że policjant musi potrafić poddać zeznania świadka
krytycznej ocenie, aby nie doprowadzić do błędnej kwalifikacji jego wiarygod
ności (poprzez odrzucenie prawdziwych lub przyjęcie fałszywych zeznań).
Wreszcie istotnym czynnikiem występującym po stronie pracowników organów
ścigania jest motywacja do wykrycia sprawcy. Motywacja ta będzie się różniła
w zależności od wagi przestępstwa i indywidualnego obciążenia danego funk
cjonariusza. W sytuacji, gdy postępowanie będzie dotyczyło np. brutalnego
zgwałcenia kilkuletniego dziecka policjant będzie z pewnością poświęcał mu
więcej zainteresowania niż w razie dobrowolnego stosunku seksualnego zdemo
ralizowanej czternastolatki (art. 200 § 1 kodeksu karnego) z niewiele starszym
od niej chłopakiem.
60
 Psychologiczne aspekty wykrywania przestępstw seksualnych
2.1.3. Perspektywa sprawcy
Również właściwości psychiczne sprawcy przestępstwa mogą mieć znacze
nie dla możliwości jego ujęcia i postawienia w stan oskarżenia. Jak podaje
Gołębiowski (2008), wysoki iloraz inteligencji, znaczne zdolności planowania
i przewidywania działań własnych i innych osób (np. dróg ucieczki, sposobów
uniknięcia wykrycia, zacierania śladów), umiejętności analityczne (ocena za
grożenia, potencjalnego oporu ofiary), czy wreszcie zdolność skutecznego ukry
wania się mogą skutkować bezkarnością sprawcy pomimo współpracującej
postawy pokrzywdzonego i zaangażowania ze strony organów ścigania. Podob
nie, choć nie tak jednokierunkowo, mogą wpłynąć na proces wykrywczy cechy
osobowości przestępcy takie jak poziom agresywności lub wrogości, stopień
samokontroli, impulsywność, zaburzenia. Istotny jest również sposób działania
przestępnego – np. brutalność sprawcy lub przeciwnie uwiedzenie ofiary, wy
korzystanie podstępu, zaskoczenia, gróźb, związania tajemnicą, odwołania do
poczucia lojalności lub konsekwencji naruszenia tabu (zwłaszcza przy kazirodz
twie, Beisert, 2004).
2.2. Sprawca znany ofierze
Istnieją również okoliczności wpływające na prawdopodobieństwo ujawnie
nia przestępcy i jego sprawcy typowe dla występującej pomiędzy sprawcą,
a ofiarą relacji znajomości. W przypadku sprawcy pochodzącego z kręgu osób
najbliższych dla pokrzywdzonego (bliski krewny, mąż lub konkubent) szczegól
nie wyraźna jest obawa przed rozbiciem rodziny, małżeństwa lub związku
partnerskiego. W psychice ofiary pojawia się bowiem konflikt motywacyjny
pomiędzy potrzebą ukarania krzywdzącej ją osoby (i często przerwania trwają
cej nadal sytuacji patologicznej), a strachem przed nieodwracalnym zniszcze
niem całego układu rodzinnego. Innym czynnikiem powstrzymującym ofiary
przed denuncjacją sprawcy jest poczucie winy wywołane zdarzeniem, będące
charakterystyczną, choć paradoksalną reakcją ofiar przestępstw o charakterze
rodzinnym.
Obok tego, dość często występuje obawa, że nikt nie uwierzy pokrzywdzo
nemu w jego relacje, zarzucając mu bezpodstawne oskarżenie niewinnej osoby.
Obawa ta dotyczy nie tylko reakcji prowadzących śledztwo policjantów, czy ba
dającego sprawę sądu, ale przede wszystkim najbliższego otoczenia ofiary i ma
często miejsce w przypadku molestowania dziecka przez rodzica. Inną obawą
pokrzywdzonego może być lęk przed zemstą sprawcy lub jego środowiska.
Przesłanka ta wprawdzie występować może również przy sprawcy obcym dla
pokrzywdzonego, lecz w analizowanym przypadku lęk jest skonkretyzowany
61
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • tejsza.htw.pl

    •