Psychologiczne i społeczne wyznaczniki postrzegania własnego ciala, ● ogólne informacje

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
114
Anita Karolina MACHAJ
Edyta ŁOPACKA - SĘCZYK
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
PSYCHOLOGICZNE I SPOŁECZNE WYZNACZNIKI POSTRZEGANIA
I UŻYWANIA WŁASNEGO CIAŁA
Społeczny wymiar płci i cielesności
Definicja „płci” w wymiarze ogólnym mówi, że „płeć” jest zespołem cech orga-
nizmu, które warunkują jego zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych,
a także umożliwiają zapłodnienie oraz wychowanie potomstwa.
1
Opis ten jest nie-
pełny ze względu na wielość punktów widzenia, z których można analizować płeć.
Pojęcie „płci” wyraża pełniej lista jej dziesięciu manifestacji (
ibidem
):
- Płeć chromosomalna (genotypowa) – jest wyznaczana w momencie za-
płodnienia przez dwa chromosomy płciowe XY u mężczyzn i XX u kobiet.
- Płeć gonadalna – jest określana przez gruczoły płciowe kształtujące się
w siódmym tygodniu życia płodowego: jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet.
- Płeć hormonalna – wyznaczana jest przez czynność wewnątrzwydzielniczą
jąder lub jajników, które wytwarzają hormony płciowe: androgeny i estro-
geny, lecz w różnych proporcjach.
- Płeć wewnętrznych narządów płciowych (gonadoforyczna) – określana jest
przez zróżnicowanie dróg rozrodczych, które rozwijają się z przewodów
gonadalnych: przewody Wolffa u mężczyzn i Müllera – u kobiet.
- Płeć zewnętrznych narządów płciowych – określana przez obecność sro-
mu u kobiet i moszny oraz prącia u mężczyzn.
- Płeć fenotypowa – jest wyznaczana na podstawie wyglądu zewnętrznego
dorosłego człowieka, czyli na podstawie drugo – i trzeciorzędowych cech
płciowych.
- Płeć metaboliczna – jest wyznaczana przez rodzaj aparatu enzymatyczne-
go.
- Płeć socjalna (metrykalna, prawna) – jest ustalana zaraz po urodzeniu na
podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych.
- Płeć mózgowa – płciowe zróżnicowanie mózgu.
- Płeć psychiczna – jest określana przez subiektywne poczucie przynależ-
ności do danej płci i identyfikowanie się z nią.
Definicje płci wskazują na jej biologiczne podłoże, zauważono więc potrzebę
wprowadzenia pojęcia „rodzaju”, które ujmowałoby także kontekst społeczny i kul-
turowy. „Rodzaj” jest formą etykiety społecznej wyrażaną przez opis cech i zacho-
wań uważanych w danej kulturze za adekwatne oraz odpowiednie dla kobiety lub
mężczyzny. Ma on wymiar społeczno – kulturowy a nie biologiczny choć jest na
nim nadbudowany.
2
Różnice płciowe ustanawiają porządek społeczny, nadając
kobiecie inne miejsce w społeczeństwie niż mężczyźnie. Płeć czy rodzaj stają się
najbardziej czytelną kategorią różnicującą ludzi stając się dominującym czynnikiem
organizującym rzeczywistość rozwijających się dzieci. Rygorystyczna tradycyjność
1
K. Imieliński, S. Dulko:
Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość
. Warszawa
1998
2
L. Brannon:
P
sy
chologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni
. Gdańsk 2002
 115
w postrzeganiu rodzaju jest naturalną cechą wczesnego dzieciństwa.
3
Dzięki tre-
ningowi w zakresie spolaryzowanych kategorii rodzaju, który rozpoczyna się wraz
z dniem narodzin, ludzie mają wyuczoną gotowość do spostrzegania płci jako
głównego wyznacznika rzeczywistości społecznej. Różnicowanie w zakresie płci
rozpoczyna się w okresie niemowlęctwa i jest kontynuowane w wieku przedszkol-
nym i szkolnym przez rodziców, nauczycieli, autorytety, grupy rówieśnicze oraz
kulturę masową pod postacią m.in. telewizji, reklam, czasopism, muzyki. Dzieci
dowiadują się, jakie zachowania są zgodne z ich płcią, aprobowane i nagradzane,
a jakie przynależą do płci przeciwnej (poznają stereotypy rodzajowe) oraz dosto-
sowują się do zastanych wzorców. Mnogość znaczeń związana z etykietowaniem
rodzajowym wydaje się najintensywniej wpływać na zachowania, reakcje emocjo-
nalne, funkcjonowanie poznawcze oraz na przystosowanie psychiczne i społeczne
jednostki.
4
Obie płcie bardzo się różnią pod względem języka, emocji, postaw,
zachowań, sposobów interpretowania świata,
5
lecz nie można zapominać, że
u podstaw rodzajowych interpretacji społeczeństwa leży płeć (w rozumieniu biolo-
gicznym) wyrażana i obserwowana poprzez ciało.
Nie ulega wątpliwości, że człowiek rodzi się jako istota cielesna, która w spo-
łecznym wymiarze ma określoną płeć. Ciało pozwala człowiekowi otworzyć się na
świat, ponieważ wszystko co w nim napotka jest odbierane przez ciało i wobec
niego. To właśnie ciało staje się siedliskiem tożsamości, źródłem orientacji w cza-
sie i przestrzeni (fizycznej oraz społecznej), posiada też prelogiczną i prejęzykową
wiedzę oraz rozumienie wynikające z niezapośredniczonego obcowania ze świa-
tem.
6
Ciało ogniskuje w sobie zarówno kulturę, jak i naturę.
7
Natura wnosi możli-
wości i ograniczenia związane z fizjologicznym funkcjonowaniem ciała, jego gene-
tycznymi uwarunkowaniami i anatomią, na które nakładają się ograniczenia i moż-
liwości o charakterze kulturowym i społecznym. Wypadkowa tych potencjalności
i limitów buduje postrzeganie ciała jako całości, wyznaczając kryteria oceny oraz
możliwe obszary dyscyplinowania ciała.
Piękno od wieków było konstruktem kulturowym, produktem strachu przed na-
turą, którą człowiek starał się kontrolować (
ibidem
). Akt (najczęściej kobiety) pod-
czas rozwoju kultury i sztuki stał się polem definiowania ciała kobiecego i wyzna-
czania norm jego oglądania. Ciało kobiety stało się symbolem przechodzenia tego,
co pierwotne, naturalne i materialne w to, co można nazwać wyższą formą kultury.
8
Od czasów starożytnych najcenniejszymi walorami cielesności były proporcje, ład
i harmonia. Do kanonów piękna a obecnie także do kanonów mody, stara się dą-
żyć kobieta na przestrzeni czasu konstytuując w ten sposób swoją społeczną
obecność. Można zapytać, kto jest odpowiedzialny za kreowanie zmieniających się
wzorców doskonałości i piękna? Odpowiedzi można szukać w kształtowanych
kulturowo stereotypach płci oraz w rolach płciowych. Stereotyp płci jest uproszczo-
nym wnioskowaniem, które koncentruje społeczne oczekiwania, doświadczenia
i koncepcje zachowania kobiet i mężczyzn podzielane przez ogół danego społe-
3
S.L. Bem:
Męskość i kobiecość. O różnicach wynikających z płci
. Gdańsk 2002
4
E. Łopacka-Sęczyk, A. Machaj:
O nieadekwatności płci w ujęciu psychoanalitycznym i socjologicz-
nym.
W: M. Gwoździcka- Piotrowska, J. Wołejszo, A. Zduniak:
Edukacja w społeczeństwie ryzyka –
bezpieczeństwo jako wartość.
Poznań 2007
5
S.L. Bem, op. cit.
6
A. Wieczorkiewicz:
Muzeum ludzkich ciał. Anatomia spojrzenia.
Gdańsk 2002
7
M. Bakke:
Ciało otwarte
. Poznań 2000
8
L. Nead:
Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualność
. Poznań 1998
 116
czeństwa.
9
Podczas gdy stereotyp cech związanych z płcią obejmuje konstelacje
cech psychicznych i właściwości behawioralnych, stereotyp ról płciowych wskazuje
na zbiór przekonań, jakie aktywności są odpowiednie dla kobiet, a jakie dla męż-
czyzn. Pewne stereotypowe postrzeganie obu płci ma swoje odbicie w symbolicz-
nym przypisaniu obszarów znaczeniowych kobiecie i mężczyźnie w kontekście
filozofii, sztuki i etnologii.
10
Kobieta jest zasadą bierną, modyfikowaną przez aktyw-
ną zasadę męską, symbolizuje nagość, materię (cielesność), naturę, namiętność,
przedmiot. To, co męskie jest łączone z aktem, formą, umysłem (inteligencją), kul-
turą, podmiotem. Kobieta staje się konfiguracją ciała, które wydaje się nie posiadać
struktury, jest miękkie, płynne, modyfikowalne, nie posiada trwałego pancerza es-
tetycznego. Mężczyzna natomiast staje się tym, który konstruuje teorię przedsta-
wiania ciała kobiecego w kontekście kulturowym (
ibidem
). Łatwo odnaleźć w tej
dychotomii dualizm, zgodnie z którym umysł i ciało należą do osobnych i pod wie-
loma względami zantagonizowanych struktur,
11
który uprawnia do podejmowana
działań mających na celu dyscyplinowanie ciała poprzez standardy umysłu.
Potrzeba dyscyplinowania ciała i cielesności
Przymus kontrolowania tego, co cielesne można ująć m.in. z punktu widzenia
czynników konstytuujących system ról płciowych, teorii rodzaju oraz koncepcji za-
rządzania cielesnością.
System ról społecznych jest nabywany przez jednostkę poprzez socjalizację,
będąc zbiorem nieuporządkowanych i często wzajemnie się wykluczających prze-
świadczeń o funkcjonowaniu ludzi odmiennych płci w społeczeństwie. Jednostki
mają tendencję do utrwalania systemu, a tym samym własnych przekonań go bu-
dujących, tworząc zamknięty krąg twierdzeń odporny na modyfikację. Obrona
i utrwalanie systemu ról społecznych może wynikać z:
12
- koncepcji porządku naturalnego (np. biologizm, naturalizm) – odmienność
zachowania i myślenia kobiet i mężczyzn wynika z naturalnych różnic bio-
logicznych, anatomicznych, genetycznych, charakterologicznych, itd.;
- koncepcji porządku nadprzyrodzonego – odmienność zachowania i myśle-
nia kobiet i mężczyzn wynika z zamysłu boskiego i należy ją uszanować;
- koncepcji nieopłacalności przemian (np. konserwatyzm, funkcjonalizm) –
opiera się na afirmowaniu istniejącego
status quo
, przy założeniu o zbyt
dużych kosztach zmian i niepewności co do ich zasadności.
Teoria rodzaju odwołuje się do procesu socjalizacji oraz koncepcji budowania
tożsamości.
13
W jej myśl, rozwijające się dziecko spotyka się z zastanymi i zako-
rzenionymi sposobami postrzegania rodzaju (płci) w kulturze i praktyce społecznej.
Z czasem poznaje je i internalizuje uznając za własne. Uwewnętrzniony pryzmat
rodzaju buduje u dziecka, a następnie u dorosłego człowieka, skłonność do kształ-
towania tożsamości zgodnie z przyjętym wcześniej wzorcem. Formowanie tożsa-
mości odbywa się pod wpływem socjalizacji, identyfikacji oraz przejmowania ról
społecznych. Jest procesem obejmującym aspekt zewnętrzny i wewnętrzny jed-
9
E. Mandal:
Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią
. Katowice 2000
10
L. Nead, op. cit.; K. Clark:
Akt. Studium idealnej formy
. Warszawa 1998
11
J. Wachowski:
Ciało i myślenie
www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0009erbel.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=6&gl=pl.
12
K. Ślęczka: Feminizm. Katowice 1999
13
S.L. Bem: Męskość i kobiecość. Gdańsk 2000
 117
nostki, przebiegającym w znacznej mierze w sposób nieuświadomiony.
14
Świat
kobiet i mężczyzn nie jest tak czytelny i jednoznaczny jak miało to miejsca jeszcze
50 lat temu, a kultura dostarcza wzorce tożsamościowe, które można opisać jako
nieadekwatne lub sprzeczne.
15
Trudno wyróżnić taki aspekt tożsamości, który nie
byłby osadzony w kontekście rodzaju, a dalej płci i ciała, stąd postulat preforma-
tywności ciała – ciało nie istnieje po prostu, musi podlegać społecznej konstrukcji
i produkcji.
16
Dla polityka, biznesmena i moralisty ciało wyłania się jako
17
przeszkoda na
drodze ku wartościom, którą należy zintegrować, podporządkować i kontrolować.
Dogodnym rozwiązaniem staje się zarządzanie cielesnością poprzez środki maso-
wego przekazu i kulturę masową. Programy telewizyjne, spoty reklamowe, artykuły
oraz szata czasopism (itd.) kreują potrzeby przede wszystkim w odniesieniu do
ciała. Trudno wymienić produkt, który nie nawiązywałby do ciała lub jego potrzeb
przez: neutralizowanie bólu i dyskomfortu, zwiększanie komfortu i zdrowia, odży-
wianie, higienę, estetykę i zwiększanie atrakcyjności (urody), dostarczanie przy-
jemności i emocji, etc. Bezsporny system odniesień, jakim okazuje się ciało, miej-
sce wzrastania i kształtowania się tożsamości jest traktowany marketingowymi
narzędziami, politycznymi względami wiązanymi z władzą pieniądza. Trudno wy-
ważyć, co jest realną potrzebą ciała (zwiększającą komfort funkcjonowania psy-
chicznego), a co kreacją specjalistów chcących wprowadzać nowy produkt na ry-
nek czy zwiększyć sprzedaż. Ciało oderwane od jednostki zaczęło posiadać swoje
„świątynie”: gabinety masażu, kluby sportowe, salony piękności czy gabinety chi-
rurgii plastycznej gdzie dokonuje się obrzędów ku czci ciała. Są to miejsca, w któ-
rych można zbliżyć się do modelowego ciała reklamy lub zmysłowego ciała filmo-
wego. Dariusz Czaja
18
porządkuje charakterystykę współczesnego ciała opisując
kilka jego wymiarów:
- ciało zwirtualizowane – jest wielokrotnie i natrętnie reprodukowanym obra-
zem reklamowym, filmowym, fotograficznym, telewizyjnym, prasowym, in-
ternetowym, rentgenowskim, tomograficznym, etc.;
- ciało sfragmentaryzowane – oddzielne części ciała oderwane od całości
zaczynają funkcjonować samodzielnie np. twarz sprzedaje krem, usta
– pomadkę, oczy – tusz, nogi – piwo, piersi – samochód, etc.;
- ciało wiecznie młode i nagie – pozbawione oznak starości, choroby i odzie-
ży funkcjonuje we współczesnym myśleniu jako akt niezniszczalny i niena-
ruszalny przez czas;
- ciało wyzwolone z fatalizmu – płynne, zmienne, poddające się transforma-
cjom, nie jest raz dane, zatem może dążyć do doskonałości;
- ciało konsumujące – realizujące swoje potrzeby i kreujące nowe; nienasy-
cone jako odbiorca i poszukiwacz nowych przyjemności, bezbronne bez
kosmetyków, ubrania i innych akcesoriów kulturowych;
14
P. Szczurkiewicz:
Rozwój psychospołeczny a tożsamość.
Lublin 1998
15
L. Brannon, op. cit.
16
K. Nowak:
Koncepcja ciała biseksualnego jako przestrzeń teoretyczna w tekstach Judith Butler, Hele-
ne Cixous i Clark Hemmings
. W: M. Radkiewicz (red.):
Gender w humanistyce
. Kraków 2001
17
F. Chirpaz:
Ciało
. Warszawa 1998
18
D. Czaja (red.):
Metamorfozy ciała. Świadectwa i interpretacje
. Warszawa 1999
 118
- ciało konsumowane – pochłaniane realnie i metaforycznie, używane, trak-
towane narzędziowo, multiplikowane, poddawane badaniom i eksperymen-
tom, rozparcelowywane (transplantologia).
Obszary i sposoby dyscyplinowania ciała
Niewątpliwie nie tylko każdy człowiek posiada ciało ale i jest ciałem, które wa-
runkuje każde doświadczenie, jego interpretację i znaczenie. Jeśli przyjąć takie
założenie, to widać, że ludzka powłoka materialna określa sposób widzenia świata,
relacje z innymi oraz stosunek do siebie samego/samej. Doświadczenie zakorze-
nione w ciele staje się podstawą budowania unikatowego i niepodważalnego dla
każdej jednostki systemu odniesień i znaczeń. Należy podkreślić, że każdy orga-
nizm jest niepowtarzalną strukturą o odmiennych możliwościach psychofizycznych
(np. próg bólu, wrażliwość zmysłów, funkcjonowanie fizjologiczne, budowa anato-
miczna, możliwości procesów poznawczych, itd.), wzrastającą w specyficznych
warunkach społecznych, które kształtują jego osobowość. Każda społeczność
określa role płciowe, wzorce atrakcyjności interpersonalnej i najbardziej ceniony
system wartości, prezentując kryteria samooceny poszczególnych jednostek. Nie
należy się dziwić, że prawie każda jednostka w obrębie swojej grupy stara się
podwyższać swoją wartość interpersonalną. Najatrakcyjniejsi jej członkowie mogą
korzystać z pewnych przywilejów ułatwiających funkcjonowanie w świecie. Istnieje
szereg przekonań związanych z atrakcyjnością (która może mieć różne definicje w
zależności od grupy, kraju, kultury), które modyfikują odbiór społeczny osób atrak-
cyjnych np. przypisuje się im inne pożądane cechy, takie jak: inteligencja, przysto-
sowanie społeczne, niezależność, zrównoważenie, bycie fascynującym oraz po-
siadanie większej szansy na odniesienie sukcesu.
19
Szacowanie atrakcyjności ma
miejsce podczas „pierwszego wrażenia”, które właściwie w całości opiera się na
ocenie wyglądu zewnętrznego, zatem na ocenie ciała i sposobu jego prezentacji.
Sąd o osobie wydany w ten sposób bardzo trudno modyfikować, więc można
wnioskować, że bycie zakwalifikowanym pierwszorazowo jako osoba atrakcyjna
wiąże się z gratyfikacjami, w imię których warto dyscyplinować i kontrolować wła-
sne ciało.
Dyscyplinowanie ciała może wynikać z aspektów tożsamościowych (interpsy-
chicznych) lub społecznych (intrapsychicznych), lecz bardzo często wymiary te
wzajemnie się przenikają i nie można interpretować ich w oderwaniu od siebie.
Aspekt tożsamościowy dyscyplinowania ciała koncentruje się na obrazie własnego
ciała, jaki posiada osoba. Obraz ten może być subiektywnie oceniany jako pozy-
tywny lub negatywny w odniesieniu do posiadanego konstruktu idealnego ciała.
Faktem jest, że niemal każde ciało będzie odbiegało od idealnego wzorca lub wy-
magało szeregu zabiegów, by stan zadowalający zachować, zatem każde ciało
wymaga transformacji. Sposób kulturowej ekspozycji ciała pokazuje zwłaszcza
wzór kobiecości wymagający estetycznego i starannego podejścia do wyglądu
zewnętrznego. Kobieta jest ubrana w pełni, kiedy posiada makijaż, fryzurę, odpo-
wiedni strój, zatem nigdy nie powinna być zadowolona ze swojego ciała zaraz po
opuszczeniu łóżka.
Obraz ciała może być realistyczny lub zaburzony. Ten pierwszy wskazuje na
świadomość swoich zalet i wad związanych z ciałem a więc na źródło radości
19
A. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert:
Psychologia społeczna. Serce i umysł
. Poznań 1997
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • tejsza.htw.pl

    •